Voor Antoine Lambrechts, OSB

In een recente mailwisseling over het Israëlisch-Palestijns conflict deelde A.L. een citaat uit een scherp opiniestuk in Le Monde (15 mei 2025), geschreven door de Joodse intellectuelen Jean-Christophe Attias en Esther Benbassa (EPHE). Hun analyse is niet alleen moedig, maar ook pijnlijk helder. Een fragment:

“Joodse waarden […] zijn al uit het land verdwenen. En het is niet extreemrechts dat ze zal herstellen. […] Laten we zonder aarzelen erkennen dat het zionisme historisch gezien de belangrijkste oorzaak was (niet de enige, natuurlijk) van het ongeluk en de vernietiging van de wereld van diegenen die we nu als onze vijanden beschouwen en die onze broeders zouden moeten zijn, of gewoon onze buren. Het gaat er niet om Israël te vernietigen, maar het opnieuw op te bouwen [1].” 

Attias en Benbassa pleiten voor een politiek project dat trouw blijft aan de ethische kern van het joodse humanisme – een project waarin ook de verzuchtingen van de Palestijnen erkend worden. Hun woorden raken aan de kern van wat nodig is: de erkenning van het gedeelde mens-zijn, en van gedeelde verantwoordelijkheid. Ik ben dankbaar voor de mail van A. Hij gaf mij dat extra duwtje om mijn artikel rond de tweestatenoplossing af te werken. Hierbij het resultaat.

De mens in de wereld

Attias en Benbassa plaatsen zichzelf binnen een lange rij Joodse denkers, zoals Arendt, Buber, Butler, Levinas, Weil, Pappé …, die kritisch stonden tegenover de idee van een Joodse staat gebaseerd op uitsluiting of dominantie. Hoewel deze denkers uit verschillende hoeken komen (politieke theorie, postkolonialisme, genderfilosofie, mysticisme, historiografie…), delen ze een fundamentele intuïtie: werkelijke vrede vereist het loslaten van exclusiviteit — in identiteit, in macht, in territorium. Ze bieden daarmee een ethisch alternatief voor klassiek staatsdenken. Hun denken begint niet bij grenzen of belangen, maar bij herkenning van elkaars menselijkheid, trauma’s en recht om als gelijke mee te spreken.

In het kader van Israël-Palestina betekent dat concreet:

• Dat Palestijnen niet langer worden uitgesloten van politieke besluitvorming die hun leven bepaalt (zoals in de huidige bezettingsstructuur).
• En dat Israëli’s niet worden gereduceerd tot kolonisten of onderdrukkers, maar erkend worden in hun existentiële zorgen en verhalen.

Mensenrechten vormen volgens mij de basis voor alle menselijk handelen: recht op leven & veiligheid (zelfbehoud), recht op ontwikkeling (zelfrealisatie) en recht op een gezamenlijk gecrëerde toekomst (verbondenheid) [2]. Dat is ook zo in het kader van een staat of natie. Burgerrechten zijn individuele rechten die mensenrechten verankeren binnen het staatsverband.

We worden menselijker naarmate we het onmenselijke afwijzen.

Onrecht kan je altijd terugbrengen tot het overtreden van één of meerdere van deze basisrechten. De ontstaansgeschiedenis van de Joodse staat Israël bijvoorbeeld is grotendeels te wijten aan het feit dat in de loop van de geschiedenis de joden, waar ook ter wereld, een of meerdere van deze drie basisrechten werden ontzegd. Hetzelfde geldt voor het onrecht dat de Palestijnen werd aangedaan.

De verlichtingsdenker Herder (1744–1803), leerling van Kant, stelde de vraag: ‘Wie is de mens?’ Hij onderzocht hoe mensen via mededogen, begrip en samenwerking morele wezens worden. Zijn antwoord op ‘Hoe worden we humaan?’ was simpel: door het onmenselijke af te wijzen. Daarom verzette hij zich fel tegen kolonialisme, racisme en superioriteitsdenken. (nvpv: hij had het vooral over de Europeanen) [3]. Dat lijkt mij een goed uitgangspunt. Het kwade is vaak helderder te benoemen dan het goede. En het is geen zwart-wit kwestie, maar gradueel: hoe meer je het onmenselijke afwijst, hoe humaner je wordt.

Kerstmis en ons dronken moreel kompas

Politiek op familiefeesten is zelden een goed idee. Op het jaarlijkse kerstfeest bij onze grootouders liep het steevast uit de hand: verhitte discussies, aangewakkerd door bier, rode wijn en een meter lange kerststronk. Onze grootmoeder wist er raad mee: “Mannekens, gene politiek en daarbij, het is tijd voor den dessert.”

Waarom is het zo moeilijk om over politiek te praten — zeker over conflictsituaties zoals Israël-Palestina? Tijdens een wandelgesprek met musicus-psycholoog Eric Van Leuven wees hij me op een vaak vergeten factor: het onderbewuste. Hij verwees naar Daniel Kahneman’s Thinking, Fast and Slow (2011 - [4]), waarin deze uitlegt dat ons denken wordt aangestuurd door twee systemen:

• Systeem 1: snel, intuïtief, emotioneel — de bron van vooroordelen en denkfouten (zoals confirmation bias en framing).
• Systeem 2: traag, rationeel, kritisch — maar vaak lui of afwezig.

Meestal oordelen we sneller dan we beseffen, en rechtvaardigt Systeem 2 alleen maar wat Systeem 1 poneerde. Morele en politieke debatten botsen niet alleen op feiten, maar vooral op intuïtieve interpretaties van die feiten. Wie zich daar niet bewust van is, reageert vanuit zijn eigen ‘stamgevoel’ — en dat wakkert polarisatie aan.

Kahneman laat zien hoe we denken; Haidt verklaart waarom we denken zoals we denken

Jonathan Haidt sluit daarop aan in Het rechtvaardigheidsgevoel (2013) [5]. Hij onderzoekt waarom fatsoenlijke mensen zo diep verdeeld raken over morele kwesties als religie, rechtvaardigheid en politiek. Waar Kahneman laat zien ‘hoe’ we denken, legt Haidt uit ‘waarom’ we denken zoals we doen. In het vervolg van dit artikel baseer ik me vooral op de drie kernhoofdstukken uit Haidts boek, omdat zij helpen te begrijpen waarom moreel-politieke conflicten zo taai zijn. Die inzichten probeer ik telkens toe te passen op het Israëlisch-Palestijnse conflict.
 

1. Intuïtie komt eerst, redenering volgt

In dit deel sluit hij aan bij de inzichten van Kahneman. Mensen oordelen snel en automatisch. Pas daarna zoeken ze argumenten om dat oordeel te rechtvaardigen. Daarom zijn morele discussies vaak vruchteloos: argumenten overtuigen zelden als ze niet eerst op empathie stuiten.

Israël - Palestina 
Israëli’s en Palestijnen vormen hun oordelen direct op basis van hun eigen intuïties. 

• de Shoah, ballingschap — intuïtie “overleven is heilig”.
• Nakba, bezetting — intuïtie “weerstand is rechtvaardig”.

Argumenten en landkaarten dienen daarna vooral om die eerst gevoelde waarheden te rechtvaardigen.

Een veelzeggend en pijnlijk detail: Shoah en Nakba betekenen beiden ‘de catastrofe’ – elk diep verbonden met collectief trauma.

2. Moraal is meer dan eerlijkheid en zorg

Haidt stelt dat mensen morele oordelen baseren op zes evolutionair gevormde intuïtieve fundamenten. Hij somt zes fundamentele morele dimensies op die intuïtief worden aangesproken:

Moraal is intuïtief en cultureel — niet puur rationeel. Morele intuïties kunnen verschillen per cultuur en individu, en zijn diep verankerd. Hieruit ontstaan verschillende opvattingen van rechtvaardigheid [6]. Haidt pleit niet voor moreel relativisme maar hij wil aantonen dat mensen vooral verschillend intuïtief reageren op morele signalen. Begrip begint dus bij het herkennen van de morele logica van de ander, ook van de vijand, en van de eigen morele logica.

Israël-Palestina

Iedere partij (én sub-partij) klinkt voor zichzelf volstrekt moreel logisch. Ga ervan uit dat niemand vertrekt vanuit ‘slechte wil’, maar uit verschillende intuïtieve prioriteiten:

• Israëlisch-zionistische stemmen leggen nadruk op veiligheid, loyaliteit en heiligheid – geworteld in eeuwen vervolging en de Shoah.
• Palestijnse stemmen benadrukken meer zorg, eerlijkheid en vrijheid – gevormd door ervaringen van bezetting en ontheemding, met de Nakba als moreel ankerpunt.

Eenzelfde woord of voorstel kan tegengestelde intuïties triggeren. Als je de dominante intuïties kent van jezelf en van de andere, weet je waarom. Elk voorstel dat geen aansluiting vindt bij de dominante intuïties van beide kampen, wordt onmiddellijk ervaren als “onrechtvaardig”, “ontaard” … – en zo sterft het gesprek nog voor het begint. Succesvolle voorstellen dienen minstens drie fundamenten aan te spreken. Een plan dat alleen “veiligheid” (zorg) aanspreekt, ontketent wantrouwen bij wie vooral “eerlijkheid” of “heiligheid” naar voren trekt. 

Zo sterft het gesprek nog voor het begint.

Om morele dialoog mogelijk te maken, bestaan er concrete methodes die bruggen slaan tussen intuïtief botsende wereldbeelden. Enkele voorbeelden:

• Taking the role of the other deelnemers om eerst de bekommernissen van de ander onder woorden te brengen, voor ze hun eigen standpunt toelichten;
• Frame-switching nodigt uit om voorstellen in meerdere morele registers tegelijk te formuleren — bijvoorbeeld: “veiligheid én rechtvaardigheid.”, “Heilig land delen én trouw blijven aan voorouders”.…;
• Shared mourning: begin het gesprek met gedeeld verlies of verdriet. Beide partijen benoemen hun verdriet: mensenlevens, plekken, herinneringen, vertrouwen. Door rouw te delen vóór er over oplossingen wordt gesproken, ontstaat een menselijke verbinding die politieke dialoog draaglijker maakt. 

Bij dergelijke technieken is niet alleen de uitkomst belangrijk. Ook het proces is belangrijk en kan gezien worden als een deel van de uitkomst. Deze vormen van moreel luisteren zijn geen bijkomstigheden, maar essentiële voorwaarden voor elke duurzame blauwdruk. Butler spreekt van gedeelde kwetsbaarheid als vertrekpunt. “Sommige levens zijn rouwwaardig, andere niet – en dat verschil maakt politiek geweld mogelijk.” Om dit te vermijden is compassie nodig vóór het debat [7]. Uitgangspunt is dat het nefast is voor beide partijen als  het tweeluik ‘ik-jij’ gezien wordt als een tweeluik ‘vijand-vijand’. Dat is een van de kernideeën van Buber, die voortbouwt op Herder: jouw eigen mens-zijn boet aan diepte in, als de ander voor jou een "Es" (object) wordt. (Ich und Du - 1923) [8]. Wat ik jou aandoe, doe ik onvermijdelijk ook aan mezelf. 

 

3. Moraal bindt én verblindt

Moraal werkt als sociale lijm: het verbindt mensen binnen een groep, maar sluit anderen uit. We vormen ‘morele stammen’ die elkaar als vijanden zien, zelfs als beide kampen uit fatsoenlijke mensen bestaan.

Israël - Palestina 
In een gezamenlijk Israëlisch-Palestijns onderzoek (poll) (The Palestine/Israel Pulse, a Joint Poll, 2024) werd aan de respondenten gevraagd naar de mate van menselijkheid van de andere partij.

Palestijnen gaven Joden een gemiddelde score van 6 op 100; Joden gaven Palestijnen een gemiddelde score van 14 op 100.
51% van de Joodse Israëli's gaf Palestijnen een score van nul, en 71% van de Palestijnen gaf dezelfde score aan Israëli's. 1% van de Palestijnen gaf Israëlische Joden een score van 80 of hoger, en 2,7% van de Israëlische Joden gaf Palestijnen een score in deze categorie. 
Slechts 10% van de Israëlische joden en 6% van de Palestijnen is het ermee eens dat het mogelijk is om de andere partij te vertrouwen. Beide bevindingen vertegenwoordigen het laagste niveau sinds deze vraag voor het eerst werd gevraagd (2017).

Haidt waarschuwt: groepsdenken maakt ons blind voor de waarden van buitenstaanders. Dialoog vereist dat we onze ‘stam’ durven loslaten — en dat vergt moed én traagheid (zie Spreken als zwijgen veiliger is). En succes is hier niet gegarandeerd. Zoals blijkt uit een het volgende onderzoek van Kahneman en Renshon.

Waarom Haviken winnen

Het conflict is  niet alleen een strijd om land of macht, maar in de eerste plaats een botsing tussen twee morele universa. Beide kampen reageren vanuit snelle morele intuïties en gebruiken rationele argumenten om die intuïties achteraf te bevestigen. Beide zijden ‘horen’ elkaars argumenten niet meer. 

Alle vooroordelen bevoordelen de haviken.

In Why Hawks Win (Foreign Policy, jan./feb. 2007 - ook JSTOR) verklaren Daniel Kahneman en Jonathan Renshon waarom harde, militaristische standpunten (‘haviken’) in (buitenlands) beleid vaak meer steun krijgen dan voorzichtige, compromisgerichte stemmen (‘duiven’). Niet omdat haviken betere argumenten hebben, maar omdat menselijke denkfouten (biases, vooroordelen) systematisch in hun voordeel werken. Ze onderzochten alle vooroordelen die ze tijdens hun 40 jaar onderzoek zijn tegengekomen. En tot hun eigen verbazing kwamen ze tot de conclusie dat alle vooroordelen de haviken bevoordelen. In het artikel gaan ze dieper in op drie dominante vooroordelen [9]:

1. Overmoed & illusie van controle – mensen overschatten hun kracht; elk conflict lijkt winnend af te sluiten.
2. Attribution error – voorstellen van de tegenpartij worden automatisch gewantrouwd. Duiven lijken naïef, haviken klinken realistisch.
3. Double or nothing – na een tegenslag kiezen leiders eerder voor escalatie dan voor erkenning van verlies.

Deze biases roepen emoties op zoals angst, trots en wraak — emoties waarop haviken retorisch makkelijk scoren: Media verkiezen actie boven nuance want dat maakt nieuws commercieel interessanter; leiders vrezen als ‘zwak’ te worden gezien als ze niet hard optreden; een mislukte diplomatie lijkt makkelijker verwijtbaar dan een mislukte oorlog (‘we hebben alles geprobeerd’).

De auteurs concluderen: haviken winnen vaker omdat onze breinen hen bevoordelen, niet omdat ze per se gelijk hebben. Daarom pleiten ze voor:

• bewustwording van eigen vooroordelen (dat kan ikzelf ook gebruiken)
• trage, deliberatieve besluitvorming, bijvoorbeeld eerst beeldvorming dan oordeelsvorming, en pas dan besluitvorming
• institutionele checks zoals parlementaire supermeerderheden en publieke evaluatie
• opleiding voor besluitvormers in vooroordeelherkenning

Zo krijgt de rationele stem van de duif een microfoon in een debat dat psychologisch in het voordeel van de havik is. Uiteraard zullen de haviken dergelijke maatregelen proberen te vermijden. Ze gaan daar het nut niet van (willen) inzien.

Zoals reeds gezegd, de eerste stap naar oplossing is niet overtuigen, maar proberen te begrijpen hoe de ander moreel redeneert. Haidt houdt hetzelfde pleidooi.

Twee wegen, één doodlopende

Traditioneel worden er in het conflict Israël-Palestina twee wegen naar vrede voorgesteld: de tweestatenoplossing en de eenstaatoplossing. Geen van beide is zonder problemen – en de eerste blijkt in de praktijk steeds meer een illusie.

De tweestatenoplossing: een illusie van vrede

De tweestatenoplossing — een Palestijnse staat naast Israël — krijgt al jaren internationale steun (door de VN, EU, ex-presidenten Obama en Biden) [10].

• Voor veel Palestijnen symboliseert het erkenning en rechtvaardigheid. Een onafhankelijke staat Palestina (met de grenzen van 4 juni 1967 en Oost-Jeruzalem als hoofdstad) is de kortste weg om een duidelijk paspoort, stemrecht, militaire soevereiniteit en internationale rechtspersoonlijkheid te krijgen, zeker gezien de internationale steun. (zie de PLO-verklaring van Algiers in 1988). Volgens recente peilingen steunt zo'n 40% van de Palestijnen deze optie, een stijging van 7 procentpunten ten opzichte van 2022 [11]. 
  Toch zijn er tekenen dat het draagvlak verkleint. Onder Palestijnse jongeren daalt het geloof in deze oplossing drastisch; sommigen zien geweld als enige weg naar rechten (WSJ, 2024). Voor radicale Palestijnen blijft 22% van het oorspronkelijke land onvoldoende herstel. Ingaan op dergelijke tweestatenoplossing staat voor hen gelijk met verraad.
   
• De Israëlische veiligheidselite steunt het plan vooral uit strategische noodzaak: een gecontroleerde afscheiding zou veiliger zijn dan permanente bezetting (Commanders for Israel’s security). 
  Voor Israëlische haviken betekent een Palestijnse staat slechts een nieuwe bedreiging. Ze vertrouwen de Palestijnen niet en noemen hen bedriegers: “We gaven Gaza en kregen raketten terug.” Netanyahu sluit daarom Palestijnse soevereiniteit uit (CNN) en laat nieuwe nederzettingen bouwen op de Westoever (The Guardian).

De tweestatenoplossing is een lapmiddel

Ik zie de tweestatenoplossing als een lapmiddel dat het conflict zogezegd beheert, maar niet oplost. Wat rest is een schijnoplossing: een Palestijnse vlag boven een versnipperd gebied zonder echte autonomie, en een Israël dat leeft binnen muren, omgeven door vijanden. Het bevestigt gescheiden samenlevingen, die naast elkaar kunnen bestaan zonder dialoog of wederzijds begrip, maar wel een permanente oproep tot geweld (kunnen) inhouden. 

Bovendien leidt het tot twee religieuze staten: een Joods Israël en mogelijk een islamitisch Palestina — naar mijn mij persoonlijke mening: twee religieuze staten te veel in deze 21ste eeuw. 

Welke eenstaatoplossing?

Er zijn diverse manieren om naar de eenstaatoplossing te kijken. De eenvoudigste versies komen van de twee kampen:

Manier 1: Joodse suprematie

• Israël annexeert de Westoever.
• Palestijnen houden wél belasting- en dienstplicht, maar géén stemrecht of openbare functies.
• Idee gesteund door extreemrechts in Israël en door politici als Netanyahu en Trump.
• In feite bestaat dit al deels: Israël controleert Gaza en de Westoever eenzijdig.
   

Manier 2: Hamas-staat

• Een islamitische staat op heel historisch Palestina
• De staat Israël wordt vernietigd; gewapend verzet blijft “legitiem” tot dat doel is bereikt.
• Valt terug op het Hamas-handvest van 1988 en botst met de PLO-lijn van twee staten.

Beide varianten zijn exclusief, gewelddadig en racistisch. Dáár pleit ik dus niet voor. Er is nog een andere weg, die van gedeelde burgerrechten.

Manier 3: Gelijke burgerrechten

De derde weg stelt een eenstaatoplossing voor waarbij Joden en Palestijnen gelijke burgerrechten delen. Voor deze eenstaatoplossing heb je twee modellen:

Om het eenvoudig te houden vermijd ik hierna het onderscheid tussen binationaal en eennationaliteitsstaat. Het is politiek gezien een belangrijk onderscheid maar voor de oefening houd ik het bij het algemenere één-staat-oplossing vs twee-staten.

Eén staat vs twee staten: 
scorekaart Morele Fundamenten

Om de politieke vormen psychologisch te toetsen, leg ik beide modellen, één staat vs twee staten, langs de zes morele fundamenten van Haidt. Bij elk Fundament staat eerst Waarom het telt, daarna hoe het model ertegenover staat. Ik geef een “morele score” voor elke oplossing. 
Sterke bevrediging 🟩
Gedeeltelijke bevrediging  🟧 
Duidelijk tekort 🟥

Hoeft het gezegd: deze scorekaart is een aanzet. Verdere onderzoek en uitwerking is noodzakelijk. Ik wil vooral het principe naar voren brengen.

Eén-staat scoort hoog op Zorg en Vrijheid, maar blijft kwetsbaar bij Loyaliteit en Heiligheid. 
Twee-staten scoort hoog op Billijkheid en Loyauteit, maar kampt met structurele risico’s voor Zorg en Vrijheid. 
Zoals eerder gezegd: de Israelisch-zionistische kant benadrukt Veiligheid (Zorg), Loyaliteit en Autoriteit; de Palestijns-nationalistische kant vooral Zorg, Eerlijkheid en Vrijheid. 
Beiden hechten uiteraard ook belang aan Heiligheid.

Wat Haidt wil duidelijk maken, is dat politiek-juridische voorstellen gekoppeld dienen te worden aan de morele intuïties met extra aandacht voor de kwetsbare intuïties. Elk nieuw voorstel (grondwet, veiligheidsprotocol, economische unie …) dient te worden getoetst aan de zes morele fundamenten. De regel: geen rood vak meer – elk fundament moet minstens op “oranje” 🟧 staan. Wie dit morele kompas negeert, bouwt politiestaten of spookstaten. Wie het kompas volgt, bouwt veiligheidsventielen in — nog vóór de volgende crisis [12]. Hieronder geef ik als voorbeeld een paar veiligheidsventielen voor de vier kwetsbare fundamenten. Dit betekent niet dat het allemaal koek en ei is bij de aangehaalde initiatieven, wel dat ze geprobeerd hebben via creatieve oplossingen het fundament voor beide partijen aanvaardbaar in te vullen. 

Per kwetsbaar fundament twee voorbeelden van veiligheidsventielen.

Als warmmaker geef ik telkens twee voorbeelden van regelingen die vertrokken zijn vanuit het kwetsbaar karakter van het fundament. 

Loyaliteit bij een éénstaatmodel

• Roterend presidentschap Jood/Palestijn.

• Wettelijke pariteit in alle sleutelposten.

Zorg in een tweestatenmodel

• Gezamenlijke civiele beschermingsraad tegen raket‑ en brandgevaar.

• Douaneunie (het hele grondgebied) of Corridorunie (transportcorridor).

Heiligheid in beide modellen

• Extraterritoriale heiligdom‑autoriteit - scheidt religieuze jurisdictie van nationaal gezag.

• Unanimiteitsritueel (clerici + seculier bestuur) bij bouw- of archeologische werken.

Autoriteit bij grensgeschillen

• Permanent arbitragetribunaal onder VN‑mandaat.

• Spoedmechanisme waarbij uitspraken binnen een beperkt aantal dagen wordt gegeven en bindend zijn.

Waarom ik voor een één-nationaliteitsstaat kies

Een rechtvaardige toekomst vergt méér dan grenzen verschuiven. Ze vraagt dat we opnieuw nadenken over wat “volk” of “natie” eigenlijk betekent. Ik pleit voor één seculiere, democratische republiek waarin Joden en Palestijnen gelijke burgerrechten delen. Geen etnocratie maar een burgerforum: mensen bouwen samen aan instellingen; identiteiten krijgen ruimte binnen één rechtsorde, maar zonder juridische privileges. Elke gemeenschap kan haar taal, herinneringen en rituelen koesteren zónder anderen uit te sluiten. De Palestijns-Amerikaanse journalist Ali Abunimah stelde al een symbool voor. Noem het land in het Hebreeuws Yisrael-Falastin en in het Arabisch Filastin-Isra’il – zo blijven beide namen bestaan [13].

Waarom niet het binationale model?

Een binationale staat lijkt haalbaarder, maar verankert het wij-zij-denken. Denk aan het eenvoudige België: Vlamingen en Walen leven naast elkaar, (ons persoverzicht op de radio neemt zelfs de Franstalige pers niet meer op), we spreken elkaars taal amper, we kiezen elkaars politici niet en houden elkaar daardoor zelden ter verantwoording. Zo’n permanente scheidslijn is een recept voor nieuwe verwijdering. Daarom kies ik voor een staat rond burgerschap, niet afkomst. Dat is de eenstaatoplossing die ik bepleit — geen utopie, wel een lang project dat morele moed en politieke verbeelding vraagt [14].

Routekaart- realisme vol hoop

Wie het conflict reduceert tot landkaarten of machtsevenwicht behandelt de symptomen, niet de kwaal. Vrede is een moreel project dat alle zes morele intuïties structureel moet beschermen. Dat is wat we leren uit het werk van Kahneman/Renhson en Haidt. Dit doe je onder meer in de volgende stappen:

• Maak het onzichtbare zichtbaar: 
  Herken en erken de psychologische en morele triggers die hardnekkigheid voeden. Wie niet weet welke intuïties (Zorg, Loyaliteit, Heiligheid …) hij prikkelt, blijft praten langs elkaar heen.
  Stel een scorekaart op en gebruik ze om elk nieuw idee te scannen op de zes fundamenten. Beslissers doen een bias-check (Kahneman/Renshon) vóór stemming of mediacommentaar.
• Ontwapen vooroordelen, bouw empathie: 
  evidence-based technieken reduceren ‘wij-zij’-denken en openen Systeem 2. (Shared mourning lijkt me essentieel - zie Butler)
• Kweek een gedeeld verhaal: 
  nieuwe narratieven en symbolen vervangen de exclusieve mythes die nu polariseren. (zie voorbeelden in Spreken als zwijgen veiliger is)
• Leg het vast in instituties en processen: 
  structuren die compromissen belonen en wederzijdse erkenning afdwingen maken intenties duurzaam. Cruciaal in de kwetsbare fundamenten.(zie voorbeelden hierboven)

Ik besef dat je hiermee morgen geen oplossing hebt voor het conflict tussen Israël en Palestina, of voor dat tussen Rusland en Oekraïne, …. Oorlogen stoppen meestal pas wanneer beide partijen, uitgeput en murw geslagen, beseffen dat geweld niets meer oplevert. Maar een mentale shift, weg van oorlog, kan wonderen doen. Het ontstaan van ‘coalitions of the willing’ lijkt me cruciaal. Die ontstaan in de eerste plaats onder de burgers. (zie: Spreken als zwijgen veiliger is). Later volgen de leiders.

En het is te doen. Enkele voorbeelden uit mijn leven: 

• De Zuid-Afrikaanse Waarheids- en Verzoeningscommissie legde vanaf 1995 de basis voor de democratische transitie. (Wikipedia)
• Na WOII stichtten de aartsvijanden Frankrijk en Duitsland Europa als antwoord op het voortdurend nationalisme binnen Europa (EGKS 1951);
• Het Goede Vrijdagakkoord (1998) maakte een einde aan het langdurige conflict in Noord-Ierland ("The Troubles"). 

Spanningen blijven er uiteraard bestaan, maar het pad van vrede bleek uiteindelijk haalbaarder dan eindeloos geweld. De echte keuze is niet naïef idealisme versus cynisch realisme, maar: een onvolmaakte, rechtvaardige gedeelde toekomst versus een eindeloze cyclus van havik-overwinningen waarbij iedereen verliest.
 

Nog even dit

De boeken zijn te koop bij barbóék, uiteraard, en bij de betere boekenwinkels.

[1] Jean-Christophe Attias en Esther Benbassa, « C’est au nom de ces valeurs juives qui rencontrent si souvent les valeurs universelles qu’il faut dénoncer les souffrances des Palestiniens et y porter remède », in Le Monde, 15 mei 2025.
Dit is het oorspronkelijke fragment: “Les valeurs juives, si elles existent − et nous croyons quant à nous qu’elles existent −, ont déjà disparu du pays [Israël]. Et ce n’est pas cette extrême droite qui les restaurera. Faillite du sionisme ? Oui. Mais faillite aussi du judaïsme. Faillite de l’humanisme juif. Faillite de l’humanisme parmi les juifs. Voilà ce qu’il nous faut clairement dire aujourd’hui, et ce contre quoi nous devons nous rebeller. (…) Avant de parler d’amour (du prochain), parlons de justice. Et faisons place à l’autre. A son récit. A sa souffrance. A son deuil. Au deuil de ses morts. Et au deuil de sa terre. Reconnaissons sans ambages que le sionisme fut historiquement la cause première (pas la seule bien sûr) du malheur et de la destruction du monde de ceux que nous tenons aujourd’hui pour nos ennemis et qui devraient être nos frères, ou simplement nos voisins. Il ne s’agit pas d’appeler à la destruction d’Israël. Mais à sa refondation.” 
 

[2] Ik noemde de basis van mensenrechten de ‘initia’. Zie Het Verzet: Over mensenrechten – 1: de initia

[3] Johann Gottfried Herder, Hoe worden we humaan? Teksten van een vergeten Verlichtingsdenker, 2024, Noordboek, 9789464712049

[4] Daniel Kahneman, Ons feilbare denken, 2016, Business Contact, 9789047009009. Met dank aan Eric Van Leuven.
Een kleine terzijde: de theoloog Augustinus (354-430) maakte een gelijkaardig onderscheid: “ Augustinus maakt in de wil een onderscheid tussen een eerste en een tweede orde. De eerste orde van willen bestaat uit onze eerste impulsen, zoals trek in een ijsje of een frisse duik op een warme dag. De wil van de tweede orde is als een soort scheidsrechter waarmee we goedkeuring verlenen aan bepaalde wilsbeschikkingen van de eerste orde. Volgens Augustinus hebben we naar vrije wil gehandeld als de wil van de eerste en de tweede orde met elkaar in overeenstemming zijn. Ook zijn we enkel voor onze wil van de tweede orde verantwoordelijk te houden, want enkel op dat niveau kunnen we bewuste keuzes maken.” “Wat is tijd…”, in, Filosofie Magazine, s.d.

[5] Jonathan Haidt, Het rechtvaardigheidsgevoel, 2021, ten have, 9789025908362. Met dank aan Liesbet Stevens die me op het belang van dit boek wees.

[6] Hij geeft in zijn boek een voorbeeld van USA: Uit zijn onderzoek blijkt onder meer dat liberalen vooral focussen op zorg, eerlijkheid en vrijheid. Ze hebben een individualistische, universele moraal: voorkom lijden, behandel iedereen gelijk. Rechts-conservatieve mensen daarentegen verdelen hun morele aandacht over alle zes fundamenten. Ze hechten daarbij veel belang aan traditie, groep, hiërarchie en het heilige (sacrale). Liberalen zijn dus moreel meer gefocust, conservatieven gaan breder. En daar is dus een hele resem tussenposities. Het ene is niet beter dan het andere. Als individu kan je dat uiteraard wel vinden. Ik zelf vind bijvoorbeeld recht op zelfbehoud, zelfrealisatie en verbondenheid een absoluut en principieel startpunt. Ik word soms lastig als de ander dat niet inziet, begrijpt of beaamt. 

[7] In haar boek Frames of War zoekt Butler naar de politieke betekenis van rouwen. Rouwen om iemand of iets betekent dat die er toe doet. Het is een politieke erkenning van het feit dat een leven telde. Framing bepaalt of geweld als legitiem wordt gezien — of als gruwel. Wat ze eigenlijk doet is een omkering van het klassieke mensenrechten-discours. Voor haar gaat het niet over “Hebben mensen rechten?”, maar “Welke mensen worden zichtbaar als lijdende wezens?” 
Judith Butler, Frames of war. When Is Life Grievable? 2016, VERS, 9781784782474
Een goede inleiding op het thema kwetsbaarheid: Leon Heuts, “Kwetsbaarheid is ons gedeelde lot”, in, Filosofie Magazine, 26 oktober 2016

[8] Deze vraag zou de perceptie kunnen weergeven die de respondenten hebben over de inherente eigenschappen van de andere partij, of van hun beoordeling van het gedrag van de andere partij, of van beide.

[9] Zie Daniel Kahneman en Jonathan Renshon, “Why Hawks win”, in: Foreign Policy, January/February 2007, p. 34-38 Later schreven ze een uitgebreidere toelichting in “Hawkish biases” (zie deze PDF). Ze komen op een zevental vooroordelen (biases), goed voor een dozijn concrete denkfouten. Je kan deze vooroordelen zo toepassen op recente gebeurtenissen van Gaza, Oekraïne, Trump …

[10] Martin Indyk, “The Strange Resurrection of the Two-State Solution”, in: Foreign Affairs, March/April, 2025 

[11] The Palestine/Israel Pulse, a Joint Poll, 2024: 40% Palestijnen steunen de tweestatenoplossing. Dat is behoorlijk meer dan de voorstanders voor één Palestijnse staat met beperkte rechten voor joden (33%) of één democratische staat met gelijke rechten voor iedereen (25%).

[12] Ik heb nog een andere route voorzien die Israël en Palestina overstijgt. Die van de Verenigde Staten van het Midden-Oosten. Een seculiere eenstaatmodel met Egypte, Israël, Jordanie, Libanon, Palestina, Syrie eventueel aangevuld met Saoedi-Arabië. Als opzet zouden we kunnen starten met een voorzichtige opbouw naar iets à la Europese Unie. Ik heb deze piste voorlopig opzij gelaten omwille van de complexiteit en omdat ik zot verklaard zou worden. 

[13] Ali Abunimah, One Country: A Bold Proposal to End the Israeli-Palestinian Impasse, p. 216

[14] Veel analisten zijn tegen een eenstaatoplossing om verschillende redenen: 

• Gevaar voor blijvende etnische spanningen en geweld, want een gezamenlijke staat met gelijke rechten vereist een hoge mate van verzoening, vertrouwen en samenwerking — dat ontbreekt grotendeels.
• Risico op burgeroorlog of instabiliteit. De conflicterende claims op grond, recht en identiteit zouden politiek systeem en samenleving ernstig onder druk zetten. (nvpv: dat gevaar heb je uiteraard voor elke oplossing)
• Politiek onhaalbaar aan beide zijden. De meeste Israëlische politici (zowel links als rechts) wijzen een eenstaatoplossing af. Ondermeer vrezen de joden dat ze achtergestelde burgers gaan worden, omdat ze numeriek in de minderheid zijn. En veel Palestijnen vrezen dat ze in een Israëlisch gedomineerde eenheidsstaat tweederangsburgers zullen blijven.

Het installeren van veiligheidsventielen kan hierbij uitwegen bieden.