Scène d’Amour

Voor Joannes Van Heddegem

De film Vertigo (Hitchcock, 1958) is een Amerikaans romantisch verhaal en een psychologische thriller over (obsessieve) liefde, manipulatie, identiteitswissel, angst en moord. 

Het verhaal in het kort: Scottie, een voormalig politierechercheur,(James Stewart) raakt geobsedeerd door Madeleine (Kim Novak), een rijke en elegante blondine. In opdracht van haar man - een vriend van Scottie – volgt hij haar omdat haar man vreest dat ze zelfmoordneigingen heeft. Madeleine pleegt inderdaad zelfmoord en Scottie kan haar niet redden, omwille van zijn hoogtevrees (vertigo). Op een dag leert Scottie het meisje Judy (ook Kim Novak) kennen die als twee druppels water op Madeleine lijkt – zij het met bruin haar en uit de arbeidersklasse. Hij overtuigt Judy om zichzelf om te vormen tot Madeleines evenbeeld. Dit alles zal uiteindelijk leiden tot een schokkende, tragische ontknoping. 

Net zoals bij de meeste films van Hitchcock speelt de muziek een cruciale rol, met Bernard Herrmann weer eens als de ideale componist. Hij verklankt en ondersteunt trouw de psychologische toestand en obsessies van de hoofdpersonages, de ontwikkeling van het plot en creëert een mysterieuze en beklemmende sfeer.
 

De liefdesscène

Mijn favoriete muziekstukken uit Vertigo zijn ‘Scotty Tails Madeleine’ en vooral ‘Scène d’Amour’, dat een van de emotionele climaxen van de film verklankt: de ultieme transformatie van Judy in Madeleine en de daaropvolgende liefdesscène tussen Scottie en Judy/Madeleine.
Luister eerst naar de muziek:

Nu met de beelden erbij (met eerst enkele seconden reclame):  

De camera draait 360° rond de geliefden, begeleid door de Wagneriaanse muziek (zie hieronder) van Bernard Herrmann. Dit resulteert in een sterke, emotioneel geladen scène. Hitchcock zei over deze scène dat hij de dialoog tot een minimum beperkt hield omdat Herrmann de emoties van het moment perfect zou kunnen overbrengen. “We hebben alleen de camera en jou”, zei hij tegen zijn componist. [1] 

Bernard Herrmann was zich zeer bewust van de kracht van muziek voor een film: “Vaak geven dialogen in films geen idee van de gevoelens van een personage. Het is de muziek, de belichting of de camerabeweging. Wanneer een film goed gemaakt is, is de functie van de muziek om een stuk film samen te smelten zodat het een onvermijdelijk begin en einde heeft. Als je een filmsekwens monteert, kun je het wel op een dozijn manieren doen, maar eenmaal als je er muziek bij zet, wordt dat de absoluut definitieve manier.” [2]

Het Tristan-akkoord

Toen ik enkele jaren geleden Vertigo terugzag, deed de muziek me sterk denken aan Mahler, met name het beroemde Adagietto van diens Vijfde Symfonie. Door de vergelijking tussen Mahler en Herrmann nader te bekijken, kwam ik bij Wagner terecht. En dat is geen toeval. Herrmann was een grote fan van de muziek van Wagner. Voor de muziek van Vertigo speelt Herrmann zelfs leentjebuur bij Wagner, met name bij diens Tristan und Isolde. Luister naar de prelude van Wagner’s Tristan und Isolde en ontdek de sterke gelijkenis met Herrmann’s Vertigo. Je hoort het hier in een versie met de Wagner-dirigent Zubin Mehta. Even een terzijde: Ik hou enorm van de preludes van Wagner’s opera’s!

In deze prelude gebruikt Wagner het zogenoemde Tristan-akkoord. De kracht schuilt niet in dat ene akkoord, maar in de opeenvolging van akkoorden en stiltes. Prachtig en tegelijkertijd pijnlijk. Wat de Britse dirigent-pianist Antonio Pappanno hierover vertelt, is voor iedereen begrijpbaar en toepasbaar op Vertigo van Herrmann. 

De muziek zoekt voortdurend naar een landing, maar deze komt er niet. Pappano: “Wagner wil dat de muziek niet oplost; de liefde is nooit eindigend, de pijn is nooit eindigend.” Je voelt een gelijkaardige spanning bij Herrmann’s Scène d’Amour. Alhoewel hij niet exact hetzelfde akkoord gebruikt, creëert hij met vergelijkbare harmonische structuren gevoelens van obsessie, onvervuld verlangen en tragiek, net als Wagner.  

Voor de pianisten onder ons: in zijn kort pianostukje Elegie (WWV93) maakt Wagner gebruik van harmonieën die sterk verwant zijn aan het Tristan-akkoord. Deze Elegie is speelbaar voor beginners zoals ik. Toch fijn dat je op een feestje vrienden en familieleden kunt verrassen met een compositie van Wagner. 🙂

• Elegie gespeeld door Richter op Spotify.
• En hier de gratis partituur

Bernard Herrmann

Filmmuziek wordt makkelijk weggezet als functionele muziek, ten dienste van de film. En dat is inderdaad zo, maar niet bij de grote filmcomponisten zoals John Williams, Ennio Morricone, Hans Zimmer, Rachel Portman, …of die van vóór WOII: Max Steiner, Erich Korngold. Deze componisten maken muziek die ook buiten de cinemazaal zijn plaats heeft. En dus ook Bernard Herrmann. Bernard Herrmann schreef muziek voor onder meer Orson Welles (War of the Worlds, Citizen Kane), François Truffaut (Fahrenheit 451), Brian de Palma (Obsession) en Martin Scorsese (Taxi Driver). En dus ook voor Hitchcock. (De fwieie-fwieie-fwieie-violen tijdens de douchescène van Psycho zijn ook van Herrmann). 

Bernard Herrmann was zich zeer bewust van de kracht van muziek voor de film: “De echte reden voor muziek is dat een film van nature een bepaald vermogen mist om emotionele boventonen over te brengen. Vaak geven dialogen in films geen idee van de gevoelens van een personage. Het is de muziek, de belichting of de camerabeweging. Wanneer een film goed gemaakt is, is de functie van de muziek om een stuk film samen te smelten zodat het een onvermijdelijk begin en einde heeft. Als je een stuk film monteert, kun je het misschien wel op een dozijn manieren doen, maar eenmaal als je er muziek bij zet, wordt dat de absoluut definitieve manier.” 

Hitchcock is het daar volledig meer eens. In 1933 - amper zes jaren na de eerste geluidsfilm – omschreef Alfred Hitchcock treffend de krachtige relatie tussen muziek en films: “De basis van de aantrekkingskracht van de film is emotioneel. De aantrekkingskracht van muziek is voor een groot deel ook emotioneel. Het verwaarlozen van muziek, denk ik, is het opgeven, opzettelijk of niet, van een kans op vooruitgang in het filmmaken.” De rol van muziek in films kan inderdaad niet worden onderschat. Als filmmuziek juist wordt gebruikt, overstijgt het de ‘soundscape’ en ondersteunt het de emoties van de personages en laat ons gevoelens en gebeurtenissen aanvoelen en begrijpen die we anders niet zouden 'waarnemen'.”(nvpv: Het bizarre is overigens dat theater die behoefte helemaal niet heeft.) Daarom werkte Hitchcock nauw samen met zijn componist. In een van de interviews die Herrmann gaf, loofde hij Hitchcock omdat hij de componist in een vroeg stadium betrok bij de ontwikkeling van de muziek.

Herrmann is een meester-componist die met zijn muziek psychologische nuance en dramatische spanning kan oproepen. In de boeiende documentaire Bernard Herrmann: Music At The Movies uit 1992 vat Scorsese zelf Herrmanns artistieke kwaliteiten samen: “Zijn muziek is als een draaikolk. Het gaat dieper en dieper... het heeft het gevoel dat het nooit af is, en het begint weer van voren af aan. Net als je denkt dat het klaar is, begint het weer opnieuw. Het is als een draaikolk, een emotionele draaikolk, een diepe psychologische draaikolk... Zijn muziek is universeel.”

Nog even dit