Voor Patrick Marchal
WAT DOE JE ALS JE ‘uit dankbaarheid voor een goed en vervuld leven’ eer wilt betuigen aan jouw beschermheilige Nikolaus von Flüe (Bruder Klaus in de volkstaal) [1]? Het Duitse echtpaar Trudel en Hermann-Josef Scheidtweiler –landbouwers in de Eifel– wisten het antwoord: een veldkapel bouwen.
Architectuur is echter een domein waar ze niets van af weten. Hoe begin je dan aan zo een onderneming? In de Frankfurter Allgemeine Zeitung lazen ze een artikel over een Zwitserse architect, Peter Zumthor, die het Columba-museum te Keulen aan het bouwen was [2]. Dat was de man die hen kon helpen. Dus schreven ze hem een brief met de vraag of hij te vinden was voor het idee. Wisten ze veel dat hij een wereldberoemd architect is.
Na enige aarzeling besloot Zumthor de klus aan te nemen omdat hij geporteerd was door hun idee en omdat Bruder Klaus –ook een Zwitser– de favoriete beschermheilige was van zijn moeder. Zijn voorwaarden: totale creatieve vrijheid, een nauwe samenwerking met de lokale gemeenschap en, toch opmerkelijk, geen honorarium.
Het resultaat is een bijzonder 12-meter hoge betonnen toren, met een strak, vijfhoekig grondplan, dat als een silo in het glooiende landschap staat.
Een uniek bouwproject
Zumthor opteerde voor een unieke manier van werken. Eerst en vooral werd het grootste gedeelte van de bouw gedaan door familie en vrienden van de Scheidtweilers. Verbinding als basis van religie. Elke werkdag eindigde zoals het hoort, met een gezamenlijke maaltijd dat Trudel Scheidtweiler bereidde voor alle ‘lieve mensen die ons hebben geholpen’. Zumthor doet me hierdoor denken aan de regisseur Romeo Castellucci die ook graag verbindend werkt met lokale mensen.
Ook de constructiemethode is bijzonder. Aan het begin van de bouwfase werden in het nabijgelegen bos van Bad Münstereifel 112 dunne boomstammen geveld. Deze werden samengevoegd tot een kleine, tentachtige ruimte die diende als bekisting voor de constructie.
Deze ‘tipi’ werd vervolgens laag per laag bedekt met beton, gemaakt van een mengsel van rood eifelzand, riviergrind en cement. De kapel kent 24 lagen. Elk laag moest telkens enkele weken uitharden alvorens de volgende laag aangebracht kon worden. Zo niet zouden de onderste delen van de muur het begeven onder het gewicht. Deze techniek is typisch voor de Eifel: betonstampen (Betonstampfen) noemen ze het daar.
Je kan goed zien aan de ‘huid’ van het gebouw dat de beton laag per laag werd aangebracht. Horizontale strepen markeren de grens tussen twee lagen.
In de ruwe muren werden overigens ook honderden ronde luchtgaten aangebracht.
Toen het beton gestort en gedroogd was, werden de stammen in brand gestoken en verast. Het vuur brandde drie weken en moest voortdurend ‘onderhouden’ worden. Het resultaat is schitterend.
Het sacrale karakter van dit gebouw is aan de buitenkant nauwelijks te ontdekken. Het kleine kruis boven de toegangsdeur is de enige hint. De toegangspoort is driehoekig, verwijzend naar de Drievuldigheid. Voor mij is het alsof Zumthor de traditionele toren van een kapel naar beneden heeft gebracht.
Tijd om naar binnen te gaan.
De kapel
Je komt het gebouw binnen via een volume dat doet denken aan een gang. Het eerste wat opvalt zijn de ruwe, geblakerde wanden. De verkoolde bomen hebben een diepe indruk nagelaten in de betonnen wanden –hun vingerafdruk als het ware. Deze wanden zijn daardoor meer boom dan wand.
Door een lichte kromming belanden we in de kleine binnenruimte, geschikt voor individuele bezinning en gebed. Alles is strikt minimalistisch: een tafeltje, een bankje en een bak voor kaarsen. Er is geen verwarming, geen water, geen vensters,… Het is hier onbeduidend en vredig tegelijk. De bouwheer Hermann-Josef Scheidtweiler heeft de vergelijking gemaakt met een baarmoeder: donker, geborgen en benauwd.
Verder ontdek je ook een haast abstract, bronzen beeld van de heilige Bruder Klaus, gemaakt door de Zwitserse Hans Josephsohn, en een klein, koperen kruis, gekend als het meditatiekruis van Bruder Klaus. [3]
Nu valt me op dat de honderden ronde gaten gedicht zijn met mondgeblazen glasdruppels. Ze bieden geen blik naar buiten, maar ze zorgen wel voor een zachte lichtinval.
Net zoals bij een tipi is er in het dak een opening die dienst doet als een weg voor inspiratie, licht en regen. Het is ook de plek om de blik naar boven te richten. Deze opening doet me denken aan de open mijter van Sint Niklaas, de ‘schouw’ voor het ontvangen van de inspiratie van de geest. (nvpv: bij ons was dat Sint Maarten).
In 2007 werd de bouw van de veldkapel voltooid. Na de inwijding van de kapel werd het unieke bouwwerk ondergebracht in een stichting om het voortbestaan te kunnen garanderen. Een goed beeld van de kapel krijg je in deze video.
Mérite le détour
In De Witte Raaf omschrijven ze het idee van Zumthor over architectuur als volgt:“Om schoonheid te bereiken moet architectuur de bezoeker of gebruiker ‘raken’. Zumthor streeft ernaar deze ervaring te bereiken louter op basis van de inherente elementen van het bouwen, zoals de interactie tussen texturen, het spel met (dag)licht, de sequentie van de verschillende ruimtes en het doordachte gebruik van materialen.”
De kapel, hoe klein ook, voldoet in al zijn eenvoud perfect aan deze omschrijving. [4]
Het is een perfect voorbeeld van een ‘genius loci’: een plaats, geniaal door de buitengewone kwaliteit van de architectuur en van de ervaring.
Als je naar Keulen gaat, bezoek dan zeker deze merkwaardige kapel. De Bruder Klaus Kapelle ligt even buiten Wachendorf, in het noorden van de Eifel, op 40 km van Keulen. Parkeren kan aan de Iversheimer Straße in Mechernich-Wachendorf. De wandeling duurt ongeveer 20 minuten. Mindervaliden kunnen veel dichter komen. (zie www.feldkapelle.de).
Mérite le détour.
Nog even dit
Twee boekjes van de hand van Peter Zumthor:
1. Een lezing over het belang van een atmosfeer in een gebouw en hoe hij dat tracht te verwezenlijken:
Peter Zumthor, Atmospheres, Birkhäuser, 2006, 9783764374952
2. Een reeks korte verhaaltjes en lezingen die Zumthor zijn visie over architectuur verduidelijkt.
Peter Zumthor, Thinking architecture, Birkhäuser, 2010, 9783034605854
Een Nederlandstalige publicatie die ik de moeite vind:
Juhani Pallasmaa en Peter Zumthor, Sfeer bouwen, in: Tijdschrift voor architectuur, 2013, OASA #91. (Met ondermeer een bezoek aan de studio van Zumthor en een ebspreking van zijn maquettes (pp. 60-92)
De boekjes zijn te verkrijgen via Barbóék, uiteraard, en de betere boekhandels.
[1] De kluizenaar, asceet en mysticus Broeder Klaus leefde van 1417 tot 1487. Zijn wereldlijke naam is Nikolaus von Flüe. Hij werd heilig verklaard in 1947 en is voor alle Zwitsers, katholiek of protestant, de heilige bij uitstek. Ook in Duitsland kent hij vele ‘bewonderaars’. Zo is hij de patroonheilige van de Duitse Katholische Landjugend, waarvan de Scheidtweilers sinds hun jeugd lid zijn. Meer uitleg op Wikipedia of op het Liedcompendium
[2] Overigens is het Kolumbamuseum ook een schitterend gebouw en een prachtig museum. Vaut le voyage.
[3] Kijk hier voor meer toelichting over het meditatiekruis van Bruder Klaus.
[4] Een interessant, Engelstalig gesprek met Peter Zumthor over architectuur vind je in deze youtubefilm.
