De kraamkliniek van de Sint-Pietersbasiliek

Voor Jo Lamberts

OVER HET BALDAKIJN van Bernini zijn al vele boeken geschreven. In deze bijdrage wil ik je plezieren met een detail, namelijk de barensweeën die afgebeeld staan op het baldakijn.

Het baldakijn is 29 meter hoog en wordt opgebouwd op vier sokkels die telkens een gedraaide zuil (salomonische zuil) dragen. Elke sokkel heeft twee buitenzijden en twee binnenzijden.

Op de buitenzijden van elke sokkel heeft Bernini een sculptuur aangebracht, bestaande uit:

• De tiara
• Twee sleutels
• Een vrouwengezicht
• Het wapenschild van Paus Urbanus VIII (met de drie bijen)
• Een masker (een sater)

Wandelen rond het baldakijn

Tijdens een eerste oppervlakkige verkenning van het baldakijn lijken de acht sculpturen identiek, maar wanneer je zorgvuldig kijkt, bemerk je toch heel wat verschillen. Vooral de acht gezichten vallen op. Ze tonen ons de verschillende stadia van een bevalling. Dit valt af te lezen op de gezichtsuitdrukkingen van de vrouw. Op de eerste sculptuur (A1 – links onderaan) is de vrouw nog in rust, maar de volgende zes sculpturen tonen het gezicht van de vrouw terwijl ze afziet van barensweeën en de bevalling: mond open, wilde haren, ogen wijd open … Op de laatste sokkel (D8) zien we de bevrijding: in plaats van het vrouwelijk hoofd zien we het hoofd van een cherubijns baby’tje met krullende haren en een lachend gezichtje.

Dit bevallingsverhaal is ook af te lezen van het pauselijk wapenschild. Wanneer je deze wapenschilden in profiel bekijkt, zie je merkbare vervormingen. De wapenschilden zwellen van bij A1 op als de buik van een zwangere vrouw, om weer af te nemen tot een platte buik op D8. (nvpv: Hiervan kan ik spijtig genoeg geen foto's tonen. Het was onmogelijk om het baldakijn dicht genoeg te benaderen.)

De geboorte van het kindje wordt al aangekondigd in het eerste sculptuur (A1). Daar zie je op de tiara een cherubijn met daarboven een bij die naar de hemel stijgt. Deze cherubijn kondigt dus de geboorte (achtste sokkel) aan en de verheffende rol van de paus, die de bij als familie-embleem heeft.

We hebben het nog niet gehad over de vreemde maskers onderaan het sculptuur. *** De betekenis ervan is nog niet helemaal duidelijk voor mij. Feit is dat het eerste masker een ‘vagina dentata’ is, een Latijnse woord dat ‘getande vagina’ betekent. Dit concept komt in verschillende culturen voor en wordt in de mythologie, literatuur, kunst en psychologie gebruikt om thema’s als macht, controle en de gevaren van ongecontroleerde verlangens te beschrijven.

In zijn boeiend boek Bernini at Saint Peter’s The Pilgrimage verbindt kunsthistoricus Irving Lavin (1927-2019) de maskers onder meer met het feest van Lupercalia, een oud Romeins festival dat jaarlijks op 15 februari werd gevierd. Lupercus is de god van de vruchtbaarheid. Tijdens het festival voerden priesters rituelen uit om bescherming te bieden tegen wolven en om de vruchtbaarheid van vrouwen te bevorderen. Het feest omvatte ook het symbolisch aanraken van vrouwen met reepjes geitenhuid om hun vruchtbaarheid te vergroten.
Mijn aanvoelen is dat de acht ‘vagina’s’ gaandeweg ouder worden. Dat zou kunnen duiden op het wegdeemsteren van de ongecontroleerde verlangens en de overwinning van het pure (geboorte van de cherubijn). Het oude (de oude kerk, de machtskerk,…) staat dan tegen over de geboorte van het nieuwe (uiteraard dankzij Urbanus VIII).

Het filmisch karakter

De Russische cineast Sergei Eisenstein was zeer opgezet met deze sculpturen. Hij vond dat Bernini de bevalling in beeld bracht op een zeer filmische manier.

Net zoals in Pantserkruiser Potemkin de opeenvolgende montage van beelden van leeuwen betekenis creëren, krijgen Bernini‘s sculpturen pas een betekenis door de opeenvolging ervan. Eisenstein wijdde er 15 pagina’s aan in zijn onaf en posthuum verschenen essay ‘Montage & Architectuur’. (nvpv: download een PDF van dit essay en een bespreking ervan op DoubleOperative). Je kan volgens Eisenstein de volledige betekenis van de beelden pas vatten in hun sequentie (dialectische montage). Door de sculpturen achter (naast) elkaar te plaatsen, verschijnt een nieuwe betekenis.

Het verhaal rond het verhaal

Dit geboorteverhaal werd voor de eerste maal vermeld in een toeristische gids over Rome in 1883. Grappig is dat enkele jaren later, in 1901, een vooraanstaand historicus van de antieke geneeskunde en gynaecoloog, Giacomo Emilio Curatulo, deze sculpturen onderwierp aan “een obstetrische analyse.” Hij bevestigde dat ze een juiste weergave gaven van een bevalling.

Over het waarom van dit bevallingsverhaal doen er heel wat verhalen de ronde. Van een wraakactie van Bernini tot diep kerkelijke betekenissen. Wikipedia vermeldt er drie, maar ik ben er uiteindelijk zes tegengekomen, de ene al zotter dan de andere. Het meest vermeld zijn deze twee:

• Eentje vertelt dat de paus zijn lievelingsnichtje, Giulia Barberini, in gevaar was vanwege een moeilijke zwangerschap. De paus bad tot God voor redding van zijn nichtje en beloofde een beeldhouwwerk indien alles goed zou aflopen. Zo beloofd, zo gedaan. Bernini verbeeldde deze moeilijke bevalling.

• Een ander verhaal is dat Bernini wraak zou hebben genomen omdat zijn assistent, Taddeo Barberini, neef van de paus, geen toelating kreeg om te trouwen met de net bevallen zus van Bernini. Het kind kwam dus als bastaard ter wereld.

Ik geloof sterk dat dergelijke wereldse verklaringen te triviaal zijn voor een tijd waar kunst als een wapen werd gebruikt in de contrareformatie, waarvan het doel was om de kerk te hervormen, interne corruptie aan te pakken, en het geloof te versterken. Dit is alleszins ook de overtuiging van Irving Lavin in zijn boek Bernini at Saint Peter’s The Pilgrimage. Hij geeft hier een uiterst uitgebreide en kerkelijke, ecclesiologische toelichting bij het baldakijn, met aandacht voor de symboliek van andere sculpturale elementen (de marginalia) die her en der op de sokkels zijn verspreid zoals de hagedis, de schorpioen, de rozenkrans. Hij heeft ook uitgebreid aandacht voor andere elementen die rond het baldakijn aanwezig zijn zoals de vier grote beelden van Bernini. (Longinus, Helena, Veronica en Andreas).

Nog even dit

*** Het fragment over de maskers was ik vergeten op te nemen en werd pas op 1 september toegevoegd.

We spreken altijd van het baldakijn van Bernini. We zouden beter spreken van het baldakijn van Bernini en Borromini (1599-1667), want deze laatste – de architect par excellence – heeft een cruciale bijdrage geleverd aan het ontwerp en de realisatie van het baldakijn.

Voor de Rome-gangers heb ik slecht nieuws : als je Rome bezoekt is het baldakijn – en al zeker de sokkels – moeilijk te bestuderen omdat het tot eind 2024 een broodnodige restauratie ondergaat.

Irving Lavin, Bernini at Saint Peter’s The Pilgrimage, The Pindar Press London 2012. Het gedeelte over het baldakijn (blz. 245-313) is on-line te lezen bij Academia.eu. De meeste foto’s komen overigens uit dit aanbevolen boek.

Sergei M. Eisenstein, ‘Montage and Architecture’, in: Assemblage, No. 10 (Dec., 1989), MIT Press, pp. 110-131 (DoubleOperative).

IN VELE KERKEN en kathedralen is het heidense nooit ver af. Zeker in de middeleeuwen sierden heel wat ‘monsters, exhibitionisten en andere bizarre wezens’ menig religieus gebouw. Over de profane kunst in de religieuze gebouwen kan ik twee boeken aanbevelen:

Cois Geysen, Monsters, exhibitionisten en andere bizarre wezens in kerken en kathedralen, Aspekt, 2023, 9789464871029.

Docteur G. J. Witkowski, L‘Art Profane a l'Eglise ses Licences Symboliques, Satiriques et Fantaisistes, J. Schemit, 1908, 500 pp. On-line te raadplegen bij het Internet Archive. Dit boek verbaast je bij elke bladzijde.