Dergelijke oogminiaturen zijn kleine juweeltjes, een paar centimeter groot, meestal op ivoor geschilderd met waterverf. De minuscule oogjes vind je terug in broches, ringen, chokers, hangers en zelfs houders voor tandenstokers. Soms zijn ze omringd door parels, als teken van verdriet omdat de geliefden niet bij elkaar kunnen zijn. Sommige afgebeelden zijn gekend. Bijvoorbeeld: Lord Byron (links) of Koningin Victoria (rechts).
Dergelijk oogminiatuur was een teken van genegenheid tussen geliefden, soms ook tussen vrienden of familieleden. Het blijft meestal raden naar de identiteit van schenker. Hij of zij was enkel bekend bij de ontvanger en de afgebeelde. Dergelijke miniaturen overbruggen de afstand tussen de schenker en de ontvanger, wanneer die afstand een absolute of relatieve, want geheime, realiteit is. Ze vervulden dezelfde emotionele behoefte als de meer traditionele aandenkens, zoals medaillons of miniaturen met een afbeelding of wat haarlokken van een al of niet overleden geliefde. Zoals hieronder: een miniatuur (7 cm hoog) met op de voorzijde een afbeelding en op de achterzijde haarlokken van de geliefde. Maar er is meer aan de hand, zoals we zullen zien.
Wederzijdse blikken
Door de geschiedenis zijn ogen altijd een belangrijk symbool geweest. Denk maar aan het Egyptische oog van Ra en van Horus, het alziende oog van God of van de Opperbouwmeester van het heelal, de alziende ogen van Boeddha. Ogen hebben iets aanlokkelijk en intrigerend. Geen wonder: het oog is “de venster van de ziel.” Door iemand in de ogen te kijken, proberen we de gedachten of gevoelens van de ander te achterhalen. Door iemand in de ogen te kijken proberen we onze gevoelens over te brengen.
Magritte, net zoals vele surrealisten, was gefascineerd door het oog en zag het als een portaal “tussen het innerlijke, subjectieve zelf en de buitenwereld”. Man Ray (1890-1976), een joods-Amerikaans dadaïstisch en surrealistisch kunstenaar, bezat ooit Magrittes De Valse Spiegel en zou het hebben omschreven als ‘een schilderij dat net zoveel ziet als dat het zelf wordt gezien’. Het oog toont en het oog kijkt.
Professor Hanneke Grootenboer zegt in haar boek Treasuring the Gaze iets gelijkaardigs over de oogminiaturen. Deze tonen inderdaad ‘het eigen oog’ aan de geliefde. De ontvanger van de miniatuur is de exclusieve kijker. De ontvanger is dus ab initio betrokken bij de creatie van de miniatuur – soms zonder het zelf te weten. Maar deze intieme portretten tonen niet alleen. Ze kijken ook. Net zoals ik via het afgebeelde oog naar mijn geliefde kijk, kijk de geliefde ook naar mij. Prof. Grootenboer noemt dat wederzijdse kijken de ‘intimate vision’ (intieme blik).
Bovenstaande miniatuur heeft het bijschrift: “Il ne voit et verra que toi.” Je kan dit lezen als: “Alleen jij kan en zal dit zien”, maar ook als: “Dit oog zal enkel jou zien”. Het geeft uiting aan de wederzijdse blikken. Ontvanger en schenker zijn onlosmakelijk verbonden in een intieme verstrengeling, ideëel en vol verwachting .
De geliefde ontbloot
Er worden niet altijd ogen getoond. Soms ook lippen of een oor.
De meest beroemde intieme miniatuur is Beauty Revealed van de Amerikaanse kunstenares Sarah Goodridge (1788-1853). In 1828 schilderde ze een provocerend zelfportret. Enfin, een portret van haar ontblote borsten. Het is piepklein - slechts 6,7 x 8 centimeter en zit ‘verstopt’ in een leren etui dat met twee slotjes kan worden verborgen. Ze verstuurde het naar haar minnaar, Daniel Webster, na de dood van zijn eerste vrouw. Dit is proto-sexting: een schandalig pikant en anoniem naakt sturen naar je minnaar. Anoniem voor ons, maar niet voor de Webster: boven de linkerborst zie je een kleine moedervlek dat zegt: “Kijk Daniel, jij kent dat vlekje. Deze prachtige borsten zijn van mij, Sarah.” Dat ze haar blousse opzij schuift, als een gordijn bij een toneelvoorstelling, verhoogt enorm het zinnenprikkelende karakter van haar geschenk.
Pour la petite histoire: Webster was een vooraanstaand politicus en advocaat uit Massachusetts, die twee keer minister van Buitenlandse Zaken van de Verenigde Staten was. Indien ontdekt kon dit schilderij een waar politiek schandaal veroorzaken en de carrière van Webster vernietigen. “Een behoorlijk gewaagd cadeau voor een verse weduwnaar, maar waarschijnlijk troostrijker dan de typische begrafenisbloemen.” de familie van Webster heeft het meer dan 180 jaar stil in de familie gehouden en in 2008 uiteindelijk verkocht via Christie’s voor 85.000 dollar. Het is nu een onderdeel van de verzameling van het MET.
Nog even dit
Dergelijke juwelen beleven nu een lichte opleving. In seizoen 1 van de serie Bridgerton dat zich afspeelt tijdens de Regency-periode (1813), draagt Marina Thompson een juweel met ‘het oog van haar geliefde’.
Er zijn ook hedendaagse kunstenaars die teruggrijpen naar het thema van lover’s eye. Om er een paar te noemen: Thomas Sully III, Fatima Ronquillo of Elizabeth Berdann. Zoek ze maar eens op.
Volgende boeken behandelen het thema van de lover’s eyes. Te bestellen via Barbóék en de betere boekhandels.
- Hanneke Grootenboer, Treasuring the Gaze: Intimate Vision in Late Eighteenth-Century Eye Miniatures, University of Chicago Press, 2013, 9780226309712
- Elle Shushan, Lover's Eyes: Eye Miniatures from the Skier Collection, D Giles, 2021, 978-1911282938
