Napoleon: naar Moskou en terug

EEN ECHTE INFOGRAFIEK visualiseert de gegevens op aanschouwelijke en grafische manier. Een van mijn lievelingsinfografieken is deze flow map over de tocht van Napoleons leger toen het in 1812 ten strijde trok tot in Moskou en terug.

Deze flow map werd in 1869 gemaakt door Charles Joseph Minard. Minard, geboren in Dijon maart 1781 -dus nog tijdens het Ancien Régime– was een Frans burgerlijk ingenieur die vooral betrokken was bij de ontwikkeling van zeehavens en het zich snel uitbreidende spoorwegnet. Hij heeft een bijzonder groot aantal grafieken op zijn naam staan o.m. grafieken die de hoeveelheid vervoerde goederen op een bepaald traject moesten laten zien. Zoals deze die de tonnages en soorten van slachtvee toont die in 1858 vanuit heel Frankrijk per trein naar Parijs worden gestuurd voor consumptie.

Napoleon naar Moskou: de context

Begin 19de eeuw was Napoleon goed bezig. Hij had het grootste deel van Europa onder controle, met uitzondering van Engeland.

Maar hoe hard hij ook probeerde Engeland te veroveren, het mislukte voortdurend. Hij verplichtte alle Europese landen tot een handelsembargo tegen Engeland, om het zo te verzwakken en dan te veroveren. Op 24 juni 1812 trok Napoleon Rusland binnen om de tsaar te dwingen het embargo te respecteren, niet om Rusland te veroveren. Napoleon verklaarde: “Avant deux mois, la Russie me demandera la paix”.

op 24 juni 1812 vanuit Litouwen (toen Pools Rusland) over de rivier de Niémen (de Nederlandse en Duitse naam is de Memel) Rusland binnen met een massaal leger van meer dan 400.000 mannen. Het tot dan grootste leger ooit.

En hier begint wat de Russen nog altijd de Patriottische Oorlog noemen. En Napoleon zijn meest moordende oorlog. En ook Minards infografiek.

Napoleons tocht door Minard

• De okere band geeft het aantal manschappen op weg naar Moskou aan. De breedte van de band staat voor het aantal: 1 millimeter=10.000 manschappen. In het begin van zijn veldtocht telt het leger van Napoleon 422.000 manschappen.
• De zwarte band toont het aantal manschappen van het Franse leger op de terugtocht uit Moskou. Er zullen uiteindelijk ongeveer 10.000 manschappen overblijven.
• Je ziet ook een paar geografische aanwijzingen: namen van steden (Kowno of Kaunas in huidig Litouwen), rivieren (Niémen in huidig Litouwen en Wit-Rusland),…
• Onderaan zie je de datum- en temperatuursaanduiding voor de terugtocht.
• Je kan zien waar eenheden zich afsplitsten en weer samenkwamen.
  

Op 24 juni 1812, vanuit het huidige Litouwen (toen Pools-Rusland) en Wit-Rusland (toen Rusland), steken Franse troepen de rivier de Niémen (de Nederlandse en Duitse naam is de Memel) over, Rusland binnen. Het was tot dan het grootste leger ooit in de Europese geschiedenis: 422.000 man. Toen de Russen merkten hoe groot het leger van Napoleon was en ze niet in staat waren om een goede defensieve linie op te zetten, trok het Russische leger zich terug. Napoleon wilde echter de tsaar op de knieën dwingen en zette het Russische leger achterna. Maar la grande armée onderhouden is schier onmogelijk zonder voortdurende bevoorrading. Eigen bevoorradingslinies waren logistiek niet te doen. En de Russische bevelhebber paste de tactiek van de verschroeide aarde toe. Hierbij werden tijdens de terugtocht alle dorpen en voorraden weggehaald of verbrand, waterputten werden vergiftigd, waardoor het Franse leger niet kon leven van wat het land voortbracht. Het leger van Napoleon moest dus leven van de voorraden die ze zelf meebrachten. Te weinig dus. En dat in de zinderende hitte van de Russische zomer. In Napoleons leger heerste volop hongersnood, mensen aten rottend voedsel, dronken uit vergiftigde poelen,… En als soldaten buiten het leger op zoek gingen naar voedsel (meestal ‘s nachts) werden ze genadeloos afgeslacht door kleine vijandelijke troepen. Gevolg: allerlei besmettelijke ziekten braken uit, waarbij vlooien een meedogenloze rol opeisten. Tyfus brak uit. Soldaten, vooral de niet-Fransen, deserteerden.

• En zo slinkte La Grande Armée zonder een noemenswaardige slag te leveren tegen een snelheid van soms 5000 man per dag. En dat zie je aan de dikte van de okere lijn, die gaandeweg alsmaar dunner en dunner wordt. De hoofdmacht is nog met 175.000 manschappen tussen Witsebsk en Smolensk.

Napoleon zocht voortdurend en tevergeefs de open strijd met de Russen.

• Op 17 augustus 1812 was er een eerste grote slag: de belegering van Smolensk. Het leverde een pyrrusoverwinning op: de Fransen trokken verder met slechts 145.000 soldaten. “Nog 315 werst te gaan. Trojka hier. Trojka daar.”
  
• Op 7 september 1812 kreeg Napoleon zijn eerste echte grote gevecht in open veld: de slag bij Borodino, op een goede 120 km van Moskou. In het Frans heet de veldslag: Bataille de la Moskowa, de rivier die we op de kaart zien. Het was een vieze, vuile veldslag waar aan beide kanten veel doden vielen. De Fransen wonnen dan wel de veldslag, maar de prijs was hoog. Het minimum aantal slachtoffers aan beide zijden wordt geschat op 60.000 mensen. Sommigen spreken van 90.000 slachtoffers. Waar de Fransen nog met 175.000 man begonnen aan de veldslag, waren ze nog met 100.000 na de veldslag. En op nieuwe soldaten moesten ze niet hopen.
  Het was tot dan de meest dodelijke veldslag ooit. Pas goed 100 jaar later overtroffen door de slag bij de Somme in 1916 waarbij 1 miljoen doden vielen. In 1815 kende de slag van Waterloo ‘slechts’ 50.000 slachtoffers. De Russen trokken zich terug en lieten de weg open naar Moskou.

• Eindelijk, op 14 september 1812 kwam Napoleon, le grand vainquer, na een tocht van 82 dagen over 800 kilometer, zegevierend aan in Moskou, met nog 100.000 soldaten.

De Russen weigerde echter Napoleon zijn overwinning te geven en de tsaar gaf niet thuis. De Fransen troffen Moskou leeg aan, “als een korf waarin de koningin ontbreekt”, schreef Tolstoj in zijn meesterlijk roman Oorlog en Vrede. Op de koop toe staken Russen Moskou in brand. 3/4 van de stad ging er aan, zoals te zien is op deze Russische kaart (voor alle duidelijkheid: deze kaart is niet van Minard).

Drie weken later viel de eerste sneeuw en trad de winter onverwacht vroeg in. Niet in staat om zonder voorraden te overleven in de verwoeste stad, waren de Fransen gedwongen zich terug te trekken. In een vlaag van woede gaf Napoleon nog opdracht het Kremlin op te blazen, om het mislopen van zijn grootste overwinning af te straffen. Het Arsenaal werd opgeblazen en een deel van de middeleeuwse muren werd vernietigd, maar alle kerken van het Kremlin bleven overeind staan. Het gebruikte dynamiet en lonten waren in slechte staat. En dus trokken de Fransen op 20 oktober 1812 terug naar huis. “Nog 750 werst te gaan. Trojka hier. Trojka daar.”

De Russen dwongen de Fransen min of meer dezelfde weg te nemen zoals de heenweg. Maar nu in nog ergere levensomstandigheden dan tijdens de heenreis. Alles wat ze als voedsel, voer en materialen zouden kunnen gebruiken hadden de Russen tijdens de heentocht al vernietigd. En de winter sloeg toe, zwaar toe. Dat kan je lezen in het onderste gedeelte van de infografiek. Daar zie je de temperatuur op bepaalde dagen van de terugtocht. De temperatuurschaal is die van Réamur! Dus je moet vermenigvuldigen met 1,25. 30 graden onder nul is dan in feite een verbijsterende 37,5 graden onder nul.

• 24 oktober, 0° en regen
• 9° Op 9 november
• 21° op 14 november
• 20° op 28 november
• 30°op 6 december (geen sinterklaas voor de mannen, vrees ik)

Dit vroeg uiteraard zijn tol. De soldaten hadden geen voorraad, geen winterkledij. In deze veldtocht heen en terug naar Moskou stierven meer soldaten door ziekte en ontbering dan door alle gevechten in deze campagne samen. En er werd nog gevochten: de lichte Russische cavalerie, waaronder bereden kozakken, isoleerden Franse eenheden, en moorden ze uit. De desertie bij de Fransen was zeer hoog: maar deserteurs werden ofwel opgepakt en gefusilleerd door de Fransen ofwel omgebracht door de Russen.

• Het resultaat is een voortdurende afname van de breedte van de zwarte lijn.
• En Minard maakt de afgang van het Franse leger visueel sterk door de heen- en terugtocht omzeggens als parallelle lijnen boven elkaar te zetten.

Op Minard zien we ook troepen van Napoleon die zich tijdens de heentocht om tactische redenen afscheiden van de hoofdlegermacht om later de terugtrekkende troepen te vervoegen.

• Zoals hier: tijdens zijn opmars naar Moskou liet Napoleon om tactische redenen een contingent Franse en Duitse troepen oprukken (oker lijn) naar de stad Polotzk. Deze 60.000 manschappen slinkten tot 33.000, onder meer door twee veldslagen. In november voegde zich 30.000 man bij de terugtrekkende hoofdtroepen (zwarte lijn).

Alsof dat allemaal nog niet voldoende was, brachten de Russen de Fransen een zware menselijke klap toe bij de Slag aan de Bérézina, een rivier in Wit-Rusland.

• Kijk op Minard: voor de oversteek van de Bérézina waren de Fransen nog met 50.000 manschappen. Na de oversteek nog slechts met 28.000. 44% lieten er dus het leven. En toch wordt de slag als een tactische overwinning van Napoleon gezien, omdat ze de rivier toch konden oversteken. “Nog 350 werst te gaan. Trojka hier. Trojka daar.”
• De terugkerende soldaten werden nog aangevuld door 6000 Franse reserve-eenheden, die gestationeerd waren in Koningsberg.
• De resterende soldaten sjokten bij een temperatuur van -37,5 graden Celsius verder tot zij op 7 december in een van oorlogsgeweld gespaard Vilnius aankwamen.

• Volgens Minard eindigde het roemruchte leger van Napoleon, dat vertrok met 422.000 manschappen, met slechts 10.000 man.

In een communiqué in het Franse staatsblad Le Moniteur werd op 16 december 1812 de terugkomst van Napoleon aangekondigd: “De keizer is op weg naar Parijs en heeft zich nooit beter gevoeld”.

Nog even dit

Deze infografiek vormt een tweeling met een gelijkaardige infografiek over Hannibal’s tocht naar Rome. Beiden staan op dezelfde pagina.

Er verscheen een schitterend boek over de infografieken van Charles-Joseph Minar: Sandra Rendgen, The Minard System, The Complete Statistical Graphics of Charles-Joseph Minard, 2018, Princeton Architectural Press, 9781616897871

In Vilnius sterven uiteindelijk nog duizenden soldaten aan uitputting en ziekte. Getuige daarvan ook de twee massagraven van met naar schatting 3000 soldaten van la Grande Armée die in 2001 ontdekt zijn net buiten Vilnius.

De Vlaming Joseph Abbeel (1786-1866) nam als soldaat van ‘Napoleon De Grote’ deel aan deze grote veldtocht naar Rusland en zette zijn herinneringen op papier: Gedenkschriften over Napoleon's veldtochten, meegemaakt als soldaat bij het 2e regiment carabiniers te paard, 1805-1815. De titel van het eerste hoofdstuk luidt veelzeggend: ‘Eerste begin der Ellenden‘. Het werd als boek uitgegeven, door Davidsfonds: Joost Welten en Johan De Wilde, Met Napoleon naar Moskou. De ongelooflijke overlevingstocht van Joseph Abbeel. 2011, Davidsfonds, 9789077942512

Sergej Bondartsjoek regisseerde de schitterende film Oorlog en Vrede (1967), gebaseerd op het gelijknamige boek van Tolstoj. Een groot deel van deze vierdelige film gaat over de tocht van Napoleon. De film won terecht de Oscar voor beste buitenlandse film in 1969. Een prachtig gerestaureerde versie van alle vier delen is te vinden op YouTube.

Deel 3 bevat een machtige evocatie van De Slag bij Borodino (vanaf minuut 45).
Deel 4 brengt moordende, winterse terugtocht zeer voelbaar (vanaf 1uur20).
Grote cinema.