IN HET ITALIAANSE dorpje Sansepolcro weten ze alles over opstanding. Daar bevindt zich immers het schitterende 15de-eeuwse fresco La Resurrezione (De verrijzenis) van Piero della Francesca, dat in 1925 door de schrijver Aldous Huxley werd uitgeroepen tot het beste schilderij van de wereld.
Piero della Francesca, opgenomen in mijn Inspiraties, leefde van 1412 tot 1492, voornamelijk in Arezzo, en wordt als een van de grootste 15e-eeuwse Italiaanse kunstenaars geroemd. Spijtig genoeg is hij minder gekend. Daar zijn diverse redenen voor:
- “Hij is een teruggetrokken, stille, tamelijk zwijgzame vriend”, schreef de kunstcriticus en renaissancekenner John Pope-Hennessy.
- Als we vanuit onze 21ste eeuw naar hem terug kijken, verhindert de berg van hoogrenaissance-kunstenaars een helder en vrij zicht op hem. Alhoewel al volop humanistisch behoort hij tot de vroegrenaissance en staat hij dus nog met één voet in de middeleeuwen. Dat spreekt minder aan dan de krachtpatsers die na hem komen.
- Zijn werk is daarenboven voornamelijk te vinden in de minder bezochte Arezzo-provincie, ver van Rome en Firenze, Venetië en Turijn. Dat is ook niet echt bevorderlijk voor bekendheid.
Lees in volgende vier korte verhalen hoe het leven van het fresco La Resurrezione deels een verwerkelijking is van de afbeelding: de opstanding.
1. De verrijzenis-fresco
PIERO DELLA FRANCESCA schildert in 1463-65 op vraag van het stadsbestuur een grote verrijzenis-fresco (225 x 250 cm) in de sala magna van het stadhuis van Sansepolcro. Het thema van de verrijzenis sluit goed aan bij de geschiedenis en de naam van het stadje, afgeleid van Santo Sepolcro — ‘Heilig Graf’. De plaats vormde zich rond een kerkje dat in de 10de eeuw werd gesticht door twee pelgrims die enkele relikwieën van het graf van Jezus hadden meegebracht.
De sala magna was bestemd voor de Conservatori, de hoofdmagistraten en -gouverneurs. Alvorens hun raadsvergaderingen te houden, knielden de vier stadshoofden plechtig voor het fresco van Piero, opdat de goddelijke geest en genade neer zou dalen tijdens hun beraadslagingen.
De voorstelling zelf was niet zo vernieuwend. Piero della Francesca, zelf een van de notabelen van de stad, kende maar al te goed het veelluik over de verrijzenis door Niccolò di Segna (eerste helft 14de eeuw) en de Volto Santo uit de 8ste-9de eeuw, beide in de dom van Sansepulcro. De gelijkenissen zijn treffend.
Maar Piero della Francesca is een humanist en plaatst Jezus niet in de hemel, omringd door engeltjes, maar op aarde. De zeer fysieke Jezus is een aards lichaam — met six-pack :-) —“athletisch”, schrijft Huxley in zijn essay. Bij het ochtendgloren stapt hij uit een Romeinse sarcofaag in een Toscaans landschap. Links de winter, rechts de lente. De soldaten lijken echte mensen. De soldaat in bruine tuniek zou volgens Vasari een zelfportret van de schilder zijn. De afbeeldingen zijn dus gebaseerd op realistische waarnemingen en niet louter op fantasie. En de schilder hanteert op een intelligente manier de nieuwe mathematische inzichten zoals het lineair perspectief.
Voor kunstcriticus Matthew Collings stammen deze inzichten en de artistieke keuzes uit een visie die meer gericht is op de werkelijkheid, op de mens, en minder op God. Het brengt de ondoorgrondelijke diepzinnigheid van God in een spanningsveld met onze rationaliteit. De extra dimensie komt dus van de menselijke manier om naar de dingen kijken. “Het plaatst ons denken naast de goddelijke mystieke betekenissen. Om ze uiteindelijk, veel later, te vervangen. Dat is de sprong die je in deze fresco ziet.”
2. De verrijzenis van La Resurrezione
ZOALS IK AL ZEI, Piero della Francesca, de kunstenaar van de ‘stille’ werken, werd al snel overschaduwd door het artistieke geweld na hem: Rafael, da Vinci, Michelangelo, … En gaandeweg verdween de interesse voor Piero, ook in San Sepulcro. Hij werd niet langer gezien als een belangrijk kunstenaar. Zijn geschriften over mathematica werden als belangrijker beschouwd. De sala magna werd voor andere doeleinden gebruikt en in de 18de eeuw werd het fresco overschilderd met een mengeling van plaatser, water, …. en vergeten.
Na enige tijd, ergens in de 19de eeuw, schilferde het plaatser af en kwam het fresco beetje bij beetje terug tevoorschijn. En plots kreeg Piero della Francesca weer volle aandacht.
De Renaissance-kenner Bernard Berenson relateert deze herontdekking van Piero della Francesca aan het feit dat de kunst op dat moment nieuwe wegen opzocht, die van “het ongekunstelde in de kunst” (the ineloquent in art), eerst langzaamaan en dan full force.
De kunst sloeg de richting in van het conceptuele (the aesthetics of conceptual design) en het spontane (candid technique), weg van de theatrale afbeelding. Berenson noemt het impressionisme en, in het bijzonder de kalme, intellectueel uitdagende kunst van Cézanne als aansporingen voor de nieuwe waardering van Piero. Ik volg dat. Het zal wel niet toevallig zijn dat zowel Cézanne als Piero della Francesca opgenomen zijn in Mijn Inspiraties.
3. Aan de dood ontsnapt
TWEEDE WERELDOORLOG, 1944: de geallieerden rukken op in Italië en bereiken de stad Sansepulcro, bezet door de Duitsers. Er werd opdracht gegeven om de stad te bombarderen alvorens ze in te trekken. Antony Clarke was de verantwoordelijke voor het artillerievuur. De naam Sansepulcro zei hem wel iets, maar hij wist niet zeker wat. Zijn schutters vuurden ‘s avonds een eerste maal om de kanonnen af te stellen. Morgen veroveren ze de stad.
‘s Nachts herinnerde Clarke zich plots een essay van Aldous Huxley waarin deze een fresco beschreef als zijnde het mooiste schilderij ter wereld. Dat fresco bevond zich in Sansepulcro! Clarke nam de moedige beslissing om niet meer te vuren. Zijn commandant maande hem aan om te schieten, maar uit liefde voor de kunst hield Clarke de kanonnen stil, op gevaar af voor zware straffen. De stad werd de dag erna bevrijd zonder nog een schot te moeten lossen. Er waren overigens geen vijandelijke troepen aanwezig.
Zo redde Anthony Clarke de stad en een 500 jaar oud kunstwerk. De daden van één man kunnen dus wel een verschil maken. De inwoners van Sansepulcro beklemtonen wel dat La Resurrezione hun stad heeft gered. Hoe dan ook, La Resurrezione mag wat mij betreft eens mee stappen in de Spaanse processie van de lijkwaden (Zie mijn bijdrage over las Mortajas).
4. Terug aan het licht
HEEL DIT OORLOGSVERHAAL van Clarke was amper gekend buiten Sansepulcro. Nadat de Engelse auteur H. V. Morton het verhaal vertelde in zijn boek ‘A Traveler in Italy‘ uit 1964, besloot de stad van Sansepolcro om Anthony Clarke tot ereburger te maken en een straat naar hem te noemen.
Anthony Clarke verhuisde in 1956 naar Kaapstad en opende er een boekenwinkel dat nog altijd zijn naam draagt: Clarke‘s Bookshop. Hij stierf in 1981. Ik vermeld gaarne een bijzonder feit van zijn winkel. Clarke vond dat een echte boekwinkel altijd een poëzie-afdeling heeft, ook al verkoopt het nooit één enkele bundel. Dank je wel Barbóék om een echte boekenwinkel te zijn.
Terug naar de La Resurrezione. Toen de journalist Tim Butcher in 2005 een onderzoek deed naar de schrijver Graham Greene, meer specifiek zijn link met de uitgever Anthony Clarke, reisde hij naar Kaapstad en ontmoette er Clarke’s opvolgster, Henriette Dax. Deze liet hem toe de persoonlijke papieren van Anthony Clarke te bekijken. Ze lagen in een oude lederen kofferen. En Butcher schrijft in 2011: “In Kaapstad opende ik toen de koffer van een overleden man en werd meegevoerd van het Afrika van vandaag, via het Italië van de Tweede Wereldoorlog, naar het Toscane van de Renaissance. [...] Binnenin vond ik een verhaal van kunst, dapperheid en liefde. Het trof me nog sterker omdat het verhaal amper bekend was. [...] Van Greene vond ik niets, maar, zoals zo vaak bij onderzoek, trokken de brieven, schriften, dagboeken en foto's me langs een andere opwindende onverwachte zijweg.”
En zo kwam het verhaal van Sansepulcro terug te voorschijn en kreeg het, via een BBC radioprogramma, een grote weerklank.
Nog even dit
Piero della Francesca stierf op 12 oktober 1492, de dag waarop Columbus de Nieuwe Wereld ontdekte.
Er zijn van zijn hand drie werken over mathematica overgeleverd: Trattato d'Abaco (Verhandeling over de abacus), De quinque corporibus regularibus (Een verhandeling over de vijf Platonische lichamen) en De Prospectiva pingendi (Over het perspectief bij het schilderen).
Een lijst van kunstenaars die tijdens en na het leven van Piero della Francesca (1412-1492) leefden:
Donatello: 1386-1466
Jan Van Eyck: 1390-1441.
Fra Angelico: 1395-1455
Paolo Uccello: 1397-1475
Rogier Van der Weyden: 1399-1464
Tomasso Masaccio: 1401-1428
Giovanni Bellini: 1430 – 1516
Andrea Mantegna: 1431 - 1506
Sandro Botticelli: 1445-1510
Leonardo Da Vinci: 1452-1519
Albrecht Dürer: 1471-1528
Michelangelo: 1475-1564
Rafaël: 1483–1520
Titiaan: 1488-1576
Della Francesca was leraar van de architect en schilder Donato Bramante: 1444-1514.
Aldous Huxley in zijn essay ‘The Best Picture’, in: Along The Road, George H. Doran, New York, 1925
“Its clear, yet subtly sober colours shine out from the wall with scarcely impaired freshness. Damp has blotted out nothing of the design, nor dirt obscured it. We need no imagination to help us figure forth its beauty; it stands there before us in entire and actual splendour, the greatest picture in the world.”
De heldere, maar toch subtiel sobere kleuren stralen met een nauwelijks verminderde frisheid uit de muur. Vocht heeft niets van het ontwerp uitgewist, noch werd het verduisterd door vuil. We hebben geen verbeeldingskracht nodig om de schoonheid ervan te ontdekken; het staat daar voor ons in zijn volle en werkelijke pracht, ‘the greatest picture in the world’.
Bronnen:
John Pope-Hennessy, The Piero della Francesca Trail, Thames and Hudson / Biggins Holdings, 1991. Dit boek werd in 2002 opnieuw uitgegeven, met toevoeging van het essay van Aldous Huxley. 9781892145130
Marilyn Arondberg Lavin, Piero della Francesca, Phaidon, 2002, 0-7148-3852-7
Pietro Allegretti, Piero della Francesca, Art Classics: Rizzolo New York, 2006 0-8478-2810-7
J.V. Field, Piero della Francesca A Mathematician's Art, Yale U.P., 2005, 0-300-10342-5
Cees Nooteboom, ‘Het wonder van Piero della Francesca’, in: Het raadsel van het licht, p.40-49, De Bezige Bij, 2009, 9-789023-451099
Een uitgebreide website over Piero della Francesca met veel afbeeldingen: Traveling in Tuscany (daar vind je ook het boeiende BBC programma The Private Life of a Masterpiece, episode 22 | Piero della Francesca, The Resurrection)
De website van Clarke's Bookshop
Tim Butcher over zijn trip naar Capetown: The man who saved The Ressurection, BBC News, 24 december 2011
Uitgebreide beeldendatabase van Piero della Francesco op WikiArt.
Peter Schjeldahl, ‘Heaven on earth, Piero della Francesca at the Frick’, in The New Yorker, February 24, 2013 - het citaat van Berenson komt uit dit artikel.
De quote van Matthew Collings komt uit de BBC-reeks, Renaissance Revolutions, deel 3: Piero della Francesca.
De website van het Museo Civico di Sansepolcro.
De meeste boeken zijn te verkrijgen bij Barbóék en de betere boekhandels.
