Met deze bijdrage, bestaande uit drie bij elkaar horende delen, hou ik een pleidooi om onze politieke instellingen radicaal te hervormen ten voordele van de democratie. Het basisprincipe van democratie is dat alle burgers die geacht worden de wet te gehoorzamen, in gelijke mate mee vorm kunnen geven aan de wet. Als de toepassing van dit principe sputtert –en dat gebeurt nu– dan is er volgens mij maar één oplossing: meer democratie. Ik pleit ervoor om weg te gaan van onze ‘masculiene’ democratie, die uitgaat van een code van heerschappij, prestige, … en deze te vervangen door de ‘androgyne’ democratie, die uitgaat van een code van dienstbaarheid en betrokkenheid.
Dit is het derde en laatste deel van deze bijdrage.

Download de volledige bijdrage (de drie delen) als PDF.

Voor Liesbet Stevens

Pleidooi voor de androgyne democratie

DEMOCRATIE IS EEN MANIER om het politiek besturen van de samenleving vorm te geven. In een democratie is de bevolking soeverein. De wil van het volk is de bron van legitieme machtsuitoefening. Het basisprincipe van democratie is dat alle burgers die geacht worden de wet te gehoorzamen, in gelijke mate mee vorm kunnen geven aan de wet. Arjen Nijeboer en Jos Verhulst geven in hun boek een degelijke analyse wat dit basisprincipe inhoudt (Directe democratie. Feiten, argumenten en ervaringen omtrent de invoering van het referendum). Op meerdemocratie.be vind je een uitgebreid en relevant uittreksel. De macht gaat dus uit van die personen die onderhevig zijn aan die macht en die zich om de een of andere reden verbonden voelen (=burgers, citoyens). Die verbondenheid heeft een naam: een volk, een land, een natie, een staat, een natiestaat, … Er zijn ook uitingen van die verbondenheid op kleinere schaal: provincies, gemeenten, … Democratie is een manier om dergelijke ‘verbanden’ institutioneel te organiseren en kent een ruime vertaling: representatieve democratie, directe democratie, kiezersdemocratie, pendeldemocratie, presidentiële democratie, consensusdemocratie, deliberatieve democratie, associatieve democratie, …

Bij een representatieve democratie, zoals in België, wordt de volksvertegenwoordiging door de bevolking rechtstreeks gekozen. Alles wat dit ‘rechtstreeks verkiezen’ tegenhoudt, doorkruist of bemoeilijkt het basisbeginsel, haalt het onderuit. De stelling van het tweede deel van deze bijdrage –Democratie en quota 2: vandaag– luidt dat alle wettelijk opgelegde quota (woqpv) –genderquota, taalquota, rassenquota, …– de toepassing van dat basisbeginsel belemmeren. De elite, via de overheid, dwingt de kiezers met quota (woqpv) in de richting dat zij vindt dat de ‘juiste’ is. Dergelijke dwang is een typisch mannelijke, masculiene, masculinistische eigenschap. Andreas Burnier: “Masculinisme: op de buitenwereld gericht zijn: agressief zijn, niet in de negatieve zin, maar in de zin van ondernemend zijn; grip willen krijgen op de buitenwereld, power willen krijgen over de buitenwereld’. Het gaat meer om beheersing, dan om wijsheid of inzicht.” Dit masculinisme is volgens Andreas Burnier sinds de oude, klassieke Griekse tijd, omstreeks 600-500 voor Christus, het overheersende, leidinggevende principe geweest. “De wereld is masculinistisch; in een hoekje bestaat er ook een beetje feminisme.” Deze masculinistische overheersing sinds de Griekse tijd komt ook uitvoerig aan bod in Mary Beard’s schitterende essay Vrouwen en Macht (2019).

In dergelijk masculinistische, patriarchale samenleving werd democratie geboren.

In dergelijk masculinistische, patriarchale samenleving werd democratie geboren en werd het jong-volwassen. Het is dan bijna vanzelfsprekend dat onze democratie vele kenmerken toont van dit masculinisme. Kortom, we leven in een masculinistische democratie. Dat klinkt niet goed; en dat is niet goed.

nvpv: masculinistisch, masculien en mannelijk worden door elkaar gebruikt. Ze betekenen in de context van deze bijdrage hetzelfde.

Wat is het alternatief?

HOE KOMEN we hier uit? Moeten we gewoon komaf maken met het masculinisme? Ook hier volg ik Andreas Burnier wanneer ze het masculinisme niet wil bannen. Voor haar is masculinisme het bijna onvermijdelijke correlaat van een specifieke bewustzijnsfase van de mensheid. “Die van het ontwaken, het tot ontplooiing komen en het uiterlijk manifest worden van een bepaald soort abstract, autonoom, geïsoleerd bewustzijn.” Ze wil dus niet terug naar vóór het masculinisme. “De vrijheid en de autonomie die met name het vermogen tot abstract denken ons heeft gebracht, zal geen zinnig mens meer willen missen.” Of wordt het tijd voor een feministische democratie? Moeten we meer vrouwen in het parlement hebben of op machtsposities omdat het masculinisme zijn tijd heeft gehad? Zo betoogt bijvoorbeeld de Nederlandse politica Kathleen Ferrier in haar Anton de Kom-lezing uit 2019 “Het masculiene leiderschap heeft wat mij betreft zijn langste tijd gehad als ik kijk naar het old boys network van Trump en Poetin, Erdogan, XI Jinping, Bolsonaro, Duterte en Bouterse. Het is hoog tijd dat we feminien leiderschap meer kansen bieden. Van Jacinda Ardern, premier van Nieuw-Zeeland, tot het radicalisme van Alexandria Ocasio-Cortez, het jongste vrouwelijke congreslid ooit in de VS. Van Michelle Obama tot Sahle-Work Zewde, president van Ethiopië die zorgde voor een gender-equal kabinet.” Denken dat ‘man’ gelijk staat met ‘masculinistisch’ en dat ‘vrouw’ samenvalt met ‘feministisch’, wat Ferrier met haar voorbeelden doet, is een zeer reductionistische kijk op geslacht. Ik kan voorbeelden aanhalen van vrouwelijke politici die zeer ‘masculien’ zijn: Margaret Thatcher, Hillary Clinton, … En ik kan voorbeelden aanhalen van mannen die een feminien leiderschap toonden: Havel, Mandela, … Met andere woorden: niet de man/vrouw-tegenstelling is relevant, wel het overwicht van de mannelijke kwaliteiten of de ondervertegenwoordiging van vrouwelijke kwaliteiten. Zoals een goede vriendin mij in een mailconversatie naar aanleiding van deze bijdrage toevertrouwde: “Ik zie in het parlement een groot tekort aan zachte waarden zoals verbinding, empathie, solidariteit, mededogen, ... Daarom voel ik mij niet vertegenwoordigd. En dat heeft niets met sociodemografische groepen te maken.”

De androgyne democratie verenigt de masculiene en feminiene kwaliteiten

Het is dus tijd om de masculinistische democratie te verlaten. Die vervangen door een feministische democratie biedt geen oplossing omdat dit de werkelijkheid ook eenzijdig tegemoet gaat. Ik hou daarom een pleidooi voor de androgyne democratie: deze democratie wil de masculinistische / masculiene en feministische / feminiene kwaliteiten verenigen in ons politieke bestel. Elke mens heeft masculinistische en feministische mogelijkheden en het komt er op aan om beide aspecten te koesteren en tot hun recht te laten komen, ook in onze politieke samenleving. Om een laatste keer Burnier aan te halen: “Het gaat er NIET om dat mensen met het ene soort lichaam het ene doen en mensen met een ander soort lichaam het andere.” […] “Ik ben helemaal niet tuk op een parlement waar mannen en vrouwen gelijk zijn, maar dan in de zin van: gelijk aan de mannen. […] Wel is het zo dat ik het zelf niet begeerlijk zou vinden als alle vrouwen die dan nu met zoveel moeite zich voegen in het [parlement], daar niets anders zouden toevoegen dan hun vrouwelijke lichamen, en als er niet ook inhoudelijke en structureel iets zou veranderen. [nvpv mijn cursivering].”

PS. Je zou in plaats van de term ‘androgyne’ ook de term ‘postgender’ kunnen gebruiken. Ik verkies de term ‘androgyne’ term omdat het postgenderisme gelinkt is met het transhumanisme, posthumanisme, en de technologie die de mens voorbij de mens brengt. Ik blijf aan deze zijde. Bij de mens. Wat ik wel deel met het postgenderisme is zijn overtuiging dat het bijeenbrengen van mannelijke en vrouwelijke mogelijkheden en kwaliteiten gewenst en noodzakelijk is.

‘Eis het onmogelijke’

WAT KUNNEN WE DOEN om de situatie van de vrouwen, en bij uitbreiding van alle burgers, te verbeteren? ‘Wees realistisch, eis het onmogelijke.’, zou Che Guevara zeggen. Het eerste wat uiteraard dient te gebeuren is wat Ruth Bader Ginsberg, lid van het Hooggerechtshof in de US, zegt: “Ik vraag geen speciallekes voor mijn geslacht; het enige wat ik aan mijn broeders vraag, is dat ze hun voeten van mijn schouders halen.” Maar dit is echter schromelijk te weinig. Mary Beard raakt voor mij de kern van het probleem en van de oplossing: “Als vrouwen niet zichtbaar zijn binnen onze machtsstructuren, is het dan niet de macht die we moeten omvormen?” […] “…mijn uitgangspunt is dat ons mentale, culturele prototype van een machtig persoon hardnekkig mannelijk blijft”.

“Je kunt vrouwen niet zomaar in een structuur inpassen die al als mannelijk gecodeerd is; je moet de structuur veranderen. Dat betekent dat je anders moet nadenken over macht. Het betekent dat je die moet loskoppelen van maatschappelijke prestige.” Wat Mary Beard zegt over vrouwen inpassen is ook waar voor de vrouwelijke kant van mannen en voor de vrouwelijke kant van vrouwen. Hannah Arendt (nog zo’n inspiratie) wees erop dat in het huidige bestel macht samenvalt met heerschappij: een verhouding meester-slaaf, waarbij de heerser, desnoods met geweld, zijn wil aan anderen oplegt. Onze politieke instellingen zijn hierop gebaseerd en kennen daardoor een groot democratisch deficit. Dit deficit teniet doen, vraagt om het huis te vernieuwen. De macht moet terecht komen waar ze thuishoort: bij de constituerende elementen, de individuen die een gemeenschap van mensen vormen omdat ze zich verbonden voelen. Kortom bij elk van ons, de constituerende individuen. Een terzijde: het is overigens misplaatst om te verwachten dat het feminisme, ‘de vrouw’, de democratie zal redden. Het punt van de feministen is de representatie van de vrouwen in de politieke organen. Het redden van de democratie is een opdracht voor ieder van ons en alle burgers samen.
Ik betwijfel sterk dat het bouwen van een androgyne democratie zal gebeuren via de bestaande structuren, net omdat die zo masculinistisch gecodeerd zijn. Het idee dat het huis kan worden aangepakt eens er meer vrouwen in het parlement zitten, lijkt me te optimistisch, zelfs onrealistisch. Zoals Audre Lorde, al in 1984, scherp stelde: “For the master’s tools will never dismantle the master’s house. Ze staan ons misschien toe [de man] tijdelijk te verslaan in zijn eigen spel, maar ze zullen zal ons nooit in staat stellen echte verandering teweeg te brengen. En dit feit is bedreigend voor die vrouwen die nog steeds het huis van de meester als hun enige bron van steun definiëren.”

De samenleving als ‘gesamtkunstwerk’

Als democratie sputtert of in gevaar wordt gebracht, dan is er maar één oplossing: meer democratie. De vraag die we ons voortdurend moeten stellen is: hoe maken we dat burgers (meer) eigenaar kunnen zijn van de macht? Representatieve democratie vormt hier niet de juiste bouwsteen. Als democratie uitsluitend bestaat uit representatie, dan bouw je frustraties op. De kans dat burgers, en al zeker ‘de mondige burgers’, zich niet of amper gerepresenteerd voelen is immers groot en reëel. Quota (woqpv) zijn een gevolg van deze frustratie. Quota (woqpv) proberen een brug te slaan tussen de gepercipieerde en de gewenste representatie. Zoals ik in Democratie en Quota – 2: Vandaag heb willen aantonen, zijn ze vanuit democratisch oogpunt echter een ‘zwaktebod’. We maken met quota (woqpv) onze instellingen eerst minder democratisch om ze daarna terug meer democratisch te maken. Il faut reculer pour mieux sauter. Ik heb daar geen vertrouwen in en het is een foute beweging. Wat we nodig hebben is een heuse revolutie van de instellingen. Een hervorming van het parlement –hoe broodnodig ook– zal niet voldoende zijn. De beste representatie is de directe representatie, die waarbij je jezelf kan representeren. Deze zelfrepresentatie creëert immers een context waarin je, als individualiteit en als burger, mee kan bouwen aan de samenleving.

Het gesprek is het penseel; de publieke ruimte is het canvas.

Hoe kunnen we een samenleving bouwen op basis van zelfrepresentatie? De eerste stap voor de revolutie van de instellingen is de invoering van directe democratie. Dat is een democratie die de band tussen de burgers en het ‘politieke’ zo direct mogelijk maakt. Er is in principe geen onderscheid tussen ‘bestuurders’ en ‘bestuurden’. Referenda spelen hier een belangrijke rol, maar vallen er niet mee samen. We staan hier dicht bij de deliberatieve democratie van Habermas. Ik zal in een latere bijdrage de directe democratie meer uitgebreid behandelen, nu volstaat het om te zeggen dat zelfrepresentatie in de vorm van directe democratie een noodzakelijke voorwaarde is om het huis te kunnen ontmantelen en opnieuw op te bouwen. Directe democratie is een permanente uitnodiging aan de burgers om ‘mee te doen’. De basis is ‘actief’ burgerschap. Met directe democratie krijgt elke burger een middel in handen om, samen met de anderen, de gemeenschap van onderuit op te bouwen. Voor alle duidelijkheid: ik pleit niet voor het afschaffen van het parlement maar voor het installeren van een directe democratie waarvan het parlement een onderdeel vormt. De politieke gemeenschap wordt dan een realisatie van ons allemaal, zijn ‘constituerende individuen’. De samenleving wordt dan als een ‘gesamt­kunstwerk’, een totaal kunstwerk. ‘Totaal’ in de zin van: iedereen die wil, kan bijdragen aan het geheel, elk vanuit haar of zijn talent, interesse, kwaliteiten, achtergrond,…. Het debat is hierbij cruciaal. Het gesprek is het penseel; de publieke ruimte is het canvas.

De ‘overheid’ wordt ‘middenheid’, met minder macht en met meer dienstbaarheid.

De taak van de overheid is niet om deze vormgeving van de samenleving te doen in de plaats van de burgers. De overheid dient mee te zorgen dat de creatieve ideeën voor het vormgeven van onze samenleving uit de ‘constituerende individuen’ kan stromen naar de rest van de gemeenschap. De ‘overheid’ wordt dan ‘middenheid’, met minder macht en met meer dienstbaarheid. (nvpv: de term ‘middenheid’ is afkomstig van Jos Verhulst. De tijd is gekomen om de burger, en niet de politicus, in het politieke centrum te plaatsen. Ik pleit er dus voor om weg te gaan van onze ‘masculiene’ democratie, die uitgaat van een code van heerschappij, prestige, … en deze te vervangen door de ‘androgyne’ democratie, die uitgaat van een code van dienstbaarheid en betrokkenheid.

Thomas Jefferson schreef in 1820 in een brief aan William Charles Jarvis: “Ik ken geen veiliger bewaarplaats voor de ultieme macht in de samenleving dan het volk zelf. En als wij vinden dat het volk niet voldoende gevormd is of verlicht om de controle uit te oefenen met een deftige beoordelingsmarge, dan bestaat de oplossing er niet in de beslissing van het volk weg te nemen, maar het volk voor te lichten, te vormen (nvpv: er staat: ‘to inform their discretion’). Dit is het echte tegengewicht voor misbruik van de constitutionele macht.” (nvpv: mijn cursivering en mijn vertaling). In haar schitterend boek over de onafhankelijkheidsverklaring schrijft professor Danielle Allen: “Het doel van democratie is individuele burgers sterker te maken (nvpv: empower) en hen voldoende controle geven over hun leven om zichzelf te beschermen tegen heerschappij (nvpv: domination). […]Politieke gelijkheid is echter niet enkel vrij zijn van heerschappij. De beste manier om te verhinderen dat je overheerst wordt, is om de wereld waarin je leeft mee vorm te geven […] Ideaal, waar politieke gelijkheid bestaat worden burgers medescheppers (nvpv: co-creators) van de gedeelde wereld. Vrijheid van overheersing en de mogelijkheid tot mee vorm te geven maximaliseert de beschikbare ruimte voor individuele en collectieve bloei.”

Het pad ontstaat door het te betreden. Er zijn honderden initiatieven die in het struikgewas paden uithakken, die de democratie willen verbeteren, en daardoor dus ook de situatie van de vrouwen zullen verbeteren. Het aangeven van deze paden valt buiten het bestek van deze bijdrage. Dat doe ik in volgende bijdragen. Eén zaak hebben de meeste van deze initiatieven gemeen: ze hebben vertrouwen in het feit dat mensen samen de samenleving, het samen leven, kunnen vormgeven. Er is wel een voorwaarde om deze gezamenlijke vormgeving tot een succes te maken: de samenleving moet zo ingericht worden dat de creatieve ontmoeting van dit vormgevend proces onder de ‘constituerende individuen’ wordt ondersteund. Dat is wat echte democratie wil doen. Dat is wat de heersende Belgische elite koste wat het kost wil vermijden.

•

Naschrift: dan toch quota?

De enige reden voor mij om quota (woqpv) te kunnen aanvaarden, vloeit voort uit een soort van besef van ‘het eeuwenoude leed dat de vrouwen is aangedaan’ en om daarmee institutioneel komaf mee te maken. Zoals de Canadees-Australische professor Politieke Wetenschappen Carol Bacchi stelt: ”Het is een poging om diepgewortelde privileges om te buigen […] Ze zijn een manier om recht te doen.” Voor haar is het dus geen kwestie van positieve discriminatie of van een voorkeursbehandeling.Professor Maria Adamson (Middlesex University Business School) stelt daarenboven: “Gelijkheid kan je vergelijken met een heuvel oprijden met de wagen. Je moet je voet op de gaspedaal houden of je bolt zo weer naar beneden.” Drude Dalherup onderschrijft dit door te zeggen dat het uiteindelijk geen debat over vrouwen is, maar een debat over uitsluiting en ongelijkheid in de instellingen. ”Als alles er eerlijk aan toe gaan in de samenleving, als er geen belemmeringen bestaan voor het ene of de andere geslacht– nvpv: en bij uitbreiding: ras, geaardheid, religie…– dan zou het aanvaardbaar zijn om quota als onbillijk af te doen.” Op de vraag Has democracy failed women? is haar antwoord: ‘Ja, democratie faalt in het representeren van vrouwen. Daarom moeten we nu dus ingrijpen.’ Met het gebruiken van het middel ‘quota’ (=heerschappij) als middel blijft ze wat mij betreft echter teveel binnen de contouren van de mannelijk gecodeerde democratie.

Meer vind je hier

Deze drie delen zijn onder de titel Democratie en Quota ook als één PDF te downloaden.
De meeste boeken en films zijn te verkrijgen via Barbóék en de betere boekhandels.
Ik wil alle gezellen bedanken die me hebben geholpen bij het schrijven van deze bijdragen en die bereid waren om de eerste versies na te lezen en te becommentariëren.

Algemeen

Drude Dahlerup, Has Democracy Failed Women?, Polity Press, 2017, 9781509516360
Drude Dahlerup, Women, Quotas and Politics, 2005, Routledge, 9780415375498

Andreas Burnier, De Zwembadmentaliteit, 1979, Querido. Ook te lezen als
ebook en te downloaden als PDF bij dbnl
C.I. Dessaur, De droom der rede, 1982, Querido, 9789021459578
Andreas Burnier, De achtste scheppingsdag, Essays 1987 - 1990, 1990, Meulenhoff, 9789029028943
Elisabeth Lockhorn, Andreas Burnier – metselaar van de wereld, 2015, Atlas Contact, 9789045028644

Joni Lovenduski, Feminizing Politics, 2004, Polity Press, 9780745624631
Joni Lovenduski (editor) State Feminism and Political Representation, 2005, Cambridge University Press, 9781139446761
In het bijzonder: Meier, P. ‘The Belgian paradox: inclusion and exclusion of gender issues’, pp. 41-61.

John Stuart Mill & Harriet Taylor Mill, De onderwerping van de vrouw (1869), 1981, Boom, 9789060094822
Harriet Taylor Mill, The Enfranchisement of Women (1851), Opgenomen in: The Complete Works of Harriet Taylor Mill – redactie: Jo Ellen Jacobs, 1998, Indiana University Press, 9780253333933

Kimberle Crenshaw, "Demarginalizing the Intersection of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist Politics," University of Chicago Legal Forum: Vol. 1989: Iss. 1
Te lezen op http://chicagounbound.uchicago.edu/uclf/vol1989/iss1/8

Audre Lorde (1934-1992) was actief in de jaren-60-90. Een goede Nederlandstalige ode aan Lorde vind je in het ter ziele gegane webzine Charlie Mag: https://www.charliemag.be/were... Onderstaande boeken zijn heruitgaven.
Audre Lorde, The Master's Tools Will Never Dismantle the Master's House, 2018, Penguin books, 9780241339725
Audre Lorde, Your silence will not protect you, 2017, Silverpress, 780995716223
Audre Lorde, Sister outsider, 1984, 9780143134442 (verschijnt in NL in september 2020 – 9789492928641)
Audre Lorde, Zami: A new spelling of My Name, 2018, Penguin group, 9780241351086

Chimamanda Ngozi Adichie, We moeten allemaal feminist zijn, 2016, De Bezige Bij, 9789023443322
Chimamanda Ngozi Adichie, Lieve Ijeawele of Een feministisch manifest in vijftien voorstellen, 2017, De Bezige Bij, 9789023466215
Chimamanda Ngozi Adichie, We should all be feminist, Leuke Ted-talk

Alice H. Eagly en Linda L. Carli, Through the Labyrinth. The Truth About How Women Become Leaders, 2007, Harvard Business School Press, 9781422116913

Kate Millet, Sexual Politics, 2016 (1969), Columbia UP, 9780231174251

Catharine MacKinnon, Toward a Feminist Theory of the State, Harvard University Press, 1989, 978067489645-1
Catharine MacKinnon, Are woman human yet? And Other International Dialogues, Harvard University Press, 2007, 9780674025554

Rebecca Solnit, De moeder aller vragen, 2017, Podium, 9789057598708
Rebecca Solnit, Mannen leggen me altijd alles uit, 2017, Podium, 9789057598395

Mona Lena Krook, Quotas for Women in Politics Gender and Candidate Selection Reform Worldwide, Oxford University Press, 2010, 9780199740277

Films

Suffragette, Sarah Gavron, 2015
Feminists: What Were They Thinking?, Johanna Demetrakas, 2018
She's Beautiful When She's Angry, Mary Dore, 2014
RGB, Julie Cohen, Betsy West, 2018

1 – Eergisteren

https://feminl.wordpress.com/feminisme-door-de-eeuwen-heen/
http://www.femmes-plurielles.be/quelques-dates-de-lhistoire-politique-des-femmes-en-belgique/

Rosa, kenniscentrum over gender en feminisme, waar je een uitgebreid overzicht vindt van de geschiedenis van het feminisme in België.

Het Belgische Instituut voor gelijkheid van vrouwen en mannen

De website Stem vrouw – voor evenwicht in de politiek.

Sleutelfiguren en belangrijke momenten in het feminisme in België vind je terug in het degelijke werk van Monika Triest, Wat zoudt gij zonder ’t vrouwvolk zijn? Een geschiedenis van het feminisme in België, 2018, Vrijdag, 9789460016295

Simone De Beauvoir, De tweede sekse. Feiten, mythen en geleefde werkelijkheid, 2019 (1949), Erven J. Bijleveld, 9789061318415
Geen tijd? Lees dan: Marja Vuijsje, De kleine de Beauvoir. 2019, Atlas Contact, 9789045037943. Zij vat de essentie van De tweede sekse samen.

Betty Friedan, The feminine mystique, 1963
In vertaling: Het misverstand vrouw – Over de misleiding van de huisvrouw en haar mogelijkheid tot zelfverwerkelijking, 1971 Bijleveld, 9789061314516
Over de invloed van Friedan’s boek in de US: Gail Collins, The Feminine Mystique’ at 50 in de New York Times, Jan. 23 2013.
Over de invloed van Simone de Beauvoir op Betty Friedan: Sandra Dijkstra, “Simone de Beauvoir and Betty Friedan: The Politics of Omission”, Feminist Studies, Vol. 6, No. 2 (Summer, 1980), pp. 290-303

Dirk Verhofstadt (red.), Beroemde feministes. De strijd voor vrouwenrechten, 2019, Houtekiet, 9789089247155

Marja Pruis, De nieuwe feministische leeslijst, 2019, Das Mag Uitgeverij, 9789492478832

Wereldwijde data over pariteit en dergelijke – https://www.idea.int/data-tools/data/gender-quotas/country-view/60/35
Het jaarlijkse rapport van World Economic Forum over de ‘gender gap’ in het algemeen – http://reports.weforum.org/global-gender-gap-report-2018/key-findings/

Interessante lectuur is ook is het senaatsverslag ‘Het Glazen Plafond’ van 4 mei 2010 namens het adviescomité voor gelijke kansen voor vrouwen en mannen uitgebracht door de dames de Bethune, Somers en Zrihen (Senaat 4 mei 2010).

Ik kijk uit naar Lisa Levenstein, They Didn’t See Us Coming: The Hidden History of Feminism in the Nineties, Basic Books, 2020, 978-0465095285
Ze toont aan hoe in de jaren ‘90 begin 2000 de fundamenten werden gelegd voor het huidige activistisch feminisme.

2 – Vandaag

Uitleg over de techniek van de lijststem: https://vlaanderenkiest.be

Wilfried De Wachter, De trukendoos van de Belgische particratie, Pelckmans, 2014, ISBN 978 902897972 7
Wilfried De Wachter, Van oppositie tot elite. Over macht, visie en leiding over macht, visie en leiding, Acco, 2003, ISBN 9789033454264
Wilfried De Wachter, De mythe van de parlementaire democratie : een Belgische analyse, 2001, Acco, 90-334-4832-7
Wilfried De Wachter, ‘De grote neutralisering van het Belgische federalisme’, in: Ons Erfdeel. Jaargang 47(2004), zie tekst op dbnl

Michael Parenti, Democratie voor de elite, 2008, EPO, 9789064454752
Michael Parenti, Hoe rijken de wereld regeren, 2012, EPO, 9789491297199

Mark Elchardus, “Democratie door loting, quota en positieve discriminatie? Dat is een suf plan”, in De Morgen, 10 november 2018

Zie ook het rapport van Het Belgische Instituut voor gelijkheid van vrouwen en mannen:
De politieke vertegenwoordiging van vrouwen na de verkiezingen van 7
juni 2009. een objectieve balans van de quota. Te downloaden als PDF op de site van igvm.

Belgische partijen die de lijstvorming anders willen aanpakken
www.burgerlijst.be/wat_is_een_burgerlijst.html
www.agora.brussels/?lang=nl
https://nl.pirateparty.be

3 – Overmorgen

Jos Verhulst en Arjen Nijeboer, Directe democratie. Feiten, argumenten en ervaringen omtrent de invoering van het referendum. 2007, Democracy International, 9789078820017

Mary Beard, Vrouwen & Macht, 2018, Atheneum, I9789025308988

Klaas’, het opinieblad van Nicolaas, de vereniging voor politieke en sociale kunst, themanummer over directe democratie, III, 1 – april 1995.

Jürgen Habermas, Over democratie, 2020, Boom Klassiek, 978902443080
Jürgen Habermas, De structuurverandering van het publieke domein, 2015 (1964), Boom Klassiek, 9789089534392

www.meerdemocratie.be

Thomas Jefferson, Letters of Thomas Jefferson, 1975, Sanbornton Bridge Press
Alle brieven zijn ook online te vinden bij https://founders.archives.gov/...

JUMP, empowering woman, advancing the economy. Jump works with the organisations and individuals to close the gap between women and men at work, achieve sustainable corporate performance and create a more equal society.

Dilara Bilgiç, De Black Box Democratie. Een nieuw politiek systeem voor Nederland, 2020, Boom, 9789024433087

Danielle Allen, Our Declaration. A reading of the declaration of independence; in Defense of Equality, 2014, Liveright, 9780871406903

Het revolutionaire feminisme

Cinzia Arruzza, Thithi Bhattarcharya en Nancy Fraser, Feminisme voor de 99%. Een manifest, 2019, Uitgeverij Epo, 9789462671805
Dit activerende, antikapitalistische manifest poneert in 11 stellingen en een epiloog dat formele gelijkheid en emancipatie pas tot een goed einde kunnen worden gebracht wanneer de samenleving en de sociale verhoudingen in hun geheel worden gewijzigd. Het is allang niet goed genoeg meer dat vrouwen in de plaats komen van mannen. “[Dat is immers] een opmerkelijke visie van gelijkekansenonderdrukking: een visie die de gewone mensen vraagt om in naam van het feminisme blij en dankbaar te zijn dat het een vrouw is en niet een man die hun vakbond basht, die een drone bestuurt om hun ouders te vermoorden of die hun kind in een kooi aan de grens opsluit.
Tegen dit liberale feminisme eisen de schrijvers dat er “een einde komt aan het kapitalisme: het systeem dat bazen creëert, landsgrenzen trekt en drones produceert om die te bewaken.”
Ze starten bij de gedachte dat het feminisme, of toch de feministische elite, al te exclusief focust op het doorbreken van het glazen plafond. Die ambitie is blind voor wie de scherven bijeen veegt en letterlijke het vuile werk moet doen. Hillary Clinton staat voor hen ‘symbool voor de alsmaar diepere kloof tussen de elitevrouwen die tot de hoogste functies opklimmen en de grote meerderheid van de vrouwen die geen verbeteringen zien in hun reële leven.” Voor hen is het geen wonder dat Clinton er niet in slaagde vrouwelijke kiezers te enthousiasmeren.
Feminisme voor de 99% roept op op tot een militant, feministisch, anti-kapitalistisch activisme. In die zin zijn zij niet enkel voor de mensen ‘in een vrouwelijk lichaam’, maar voor de armen, de achtergestelden, …’Het geslacht, de gender, is een bijzaak. Het gaat voor dus over de klassenstrijd.

Een gelijkaardig geluid vinden we bij Lola Olufemi, Feminism, Interrupted – Disrupting Power 2020, PlutoPress, 9780745340067.
Ze verwerpt het idee om vooruitgang te boeken met of binnen de bestaande systemen die het mondiale kapitalisme hooghouden. De staat als vehikel van de broodnodige verandering vindt ze eveneens ondenkbaar. Daarenboven staat ze ook kritisch tegenover over het blanke, middenklasse feminisme dat nog altijd de boventoon speelt.
Zie ook de interessante conversatie tussen Lola Olufemi en Momtaza Mehri voor de London Review Bookshop. Het is per mail omwille van COVID-19.