Miljaar, miljaar: 1 miljaar per dag

Voor Eric Van Leuven

IN 2020 MAAKTEN 765 Belgische bedrijven samen 383 miljard euro over naar belastingparadijzen. Dat komt neer op gemiddeld één miljard euro per dag. Voor de duidelijkheid herhaal ik het: dagelijks één miljard euro.

Ik herhaal: dagelijks één miljard euro foetsie uit België.

 
Volgens cijfers van de FOD Financiën[1]:

• 2016: €82,9 miljard met 815 bedrijven)
• 2017: €129,9 miljard (803 bedrijven)
• 2018: €206,8 miljard (858 bedrijven)
• 2019: €288,1 miljard (871 bedrijven) 

• 2020: €383 miljard (765 bedrijven) [2]

Dit zijn vormen van belastingontwijking van het hoogste niveau. Grote bedrijven spelen een slim spel om hun winst te maximaliseren. Helemaal legaal, maar moreel hoogst discutabel. Hierover willen we het hebben [3].

“All quiet on the tax front”

Aanvankelijk dacht men dat het enorme bedrag van 383 miljard voornamelijk het resultaat was van cashpooling: multinationals die hun kasstromen optimaliseren met korte termijntransfers [4].  Zoals Yannic Hulot van de Bijzondere Belastinginspectie in een interview met La Libre (21 -08-2019) suggereerde: bedrijven centraliseren hun geld op vrijdag in een belastingparadijs, beleggen het daar even, en brengen het maandag terug. Omdat alleen uitgaande geldstromen verplicht geregistreerd worden en niet de inkomende, bleef het deel dat terugvloeit naar België onzichtbaar. Hulot schatte de terugkomst op zo’n 80% van de transfers en dus uiteindelijk toch belast. Iedereen gerustgesteld. “All quiet on the tax front”. Maar de bom moest nog barsten.

De schok van de waarheid

Maar de realiteit bleek anders. In oktober en november 2022 bevestigden Jean-François Vermeulen (FOD Financiën) en minister Van Peteghem (Financiën) dat de 383 miljard al gezuiverd was van cashpooling en overnights [5]. In een parlementair verslag lezen we letterlijk dat het officiële cijfer van 383 miljard exclusief deze kortetermijntransfers is. Mét die posten erbij liep het bedrag zelfs op tot 578 miljard euro [6].

Ondertussen blijft de Belgische begroting onder druk staan. In 2024 bedroeg het tekort 4,5% van het bbp, ofwel 27,75 miljard euro. De overheidsschuld steeg in 2024 naar 104,7% van het bbp — flink boven de Europese norm van 60%, en ver boven het eurozonegemiddelde van 87,4% [7].

Een overheidstekort wordt problematisch wanneer de staat niet langer geloofwaardig kan aantonen dat ze haar schulden in de toekomst zal kunnen afbetalen of beheersen. De samenstelling van de schuld is daarom belangrijker dan het bedrag op zich. Bijvoorbeeld: zijn het binnen- of buitenlandse schulden, hoe staat de rente, wat zijn de groeiperspectieven, gebruiken we de schulden voor renderende investeringen of is het om rente af te betalen, …  Maar de stijgende trend is problematisch. Zeker in het licht van de hier besproken legale miljardenverschuivingen. 

In een perspectief geplaatst

Wat als die 383 miljard euro in België belast werd? De belasting op winsten van bedrijven (de vennootschapsbelasting) bedraagt ongeveer 25% voor grote ondernemingen [8]. Dit zou dan 95,75 miljard opleveren. In de praktijk wordt niet elke euro volledig belast (fiscale aftrek, gunstmaatregelen…) Maar zelfs met een realistisch lager tarief van 20% gemiddeld praten we nog altijd over 76,6 miljard euro jaarlijks. Ruim genoeg om het huidige begrotingstekort meermaals te dekken.

In De Wereld Morgen (11-12-2024)  kwam de onderzoeksjournalist Christian Savestre tot de conclusie dat het begrotingstekort in 2023 26 miljard euro bedroeg en dat we tegelijk jaarlijks 30,4 miljard door belastingontduiking verliezen. Dat komt neer op 6.050 euro per werkende Belg — meer dan tweeënhalve maandloon." [9].
Daarenboven zou volgens hem een degelijk beleid de Belgische staatsschuld van 615 miljard euro (105,2% van het BBP) tijdens één legislatuur met 25 procent kunnen verminderd. En dat tegelijkertijd met het wegwerken van het begrotingstekort. 

Een wereldwijd probleem

Belastingsontwijking en -ontduiking is inderdaad een wereldwijd probleem [10]. Het Global Tax Evasion Report 2024 van het EU Tax Observatory toont dit met duidelijke grafieken.

Een andere grafiek maakt duidelijk dat miljardairs gemiddeld amper 0 tot 0,5% belasting betalen op hun vermogen. Ter vergelijking: het minimumbelastingtarief op inkomen in België bedraagt 25%.

De onderzoekers pleiten onder meer voor een minimumtarief van 25% op bedrijfswinsten, en voor een jaarlijkse vermogensbelasting van minstens 2% op miljardairs. Dat zou wereldwijd 250 miljard dollar kunnen opleveren — afkomstig van minder dan 3.000 mensen.

Bemoedigend is hun conclusie dat internationale samenwerking wenselijk is, maar geen voorwaarde tot vooruitgang. Ook unilaterale of multilaterale actie van een kopgroep landen kan mondiale verandering in gang zetten. Dergelijke actie kan dus, mits economisch goed onderbouwd, wereldwijde samenwerking versnellen in plaats van belemmeren. Europa, waar blijf je? 

Legaal en immoreel

Multinationals en miljardairs zuigen rijkdom weg uit de landen die mee verantwoordelijk zijn voor hun succes. Dat drukt op de overheidsinkomsten (belastingen) en op de fiscale rechtvaardigheid. 

In 2012 ondervroeg een commissie van het Britse parlement vertegenwoordigers van Starbucks, Amazon en Google hierover. De antwoorden waren ontluisterend. “We maken geen winst in het VK,” zei Starbucks. “Ons hoofdkantoor zit in Luxemburg,” zei Amazon. Google’s Matt Brittin, het toenmalige hoofd van Google’s Noord-Europese activiteiten, was doodeerlijk en antwoordde dat Google actief is in Ierland en Bermuda [nvpv: toenmalige belastingsparadijzen] omdat ze aantrekkelijke belastingtarieven bieden.“Net als elk ander bedrijf speel je volgens de regels [en] beheer je de kosten efficiënt om aandeelhouders een eerlijke waarde te bieden” zei hij. Hij zei dus wat velen dachten: ‘Politici, komt hier niet te veel zagen. Wij doen dit omdat jullie wet het ons toestaat.’ 

Margaret Hodge, de commissievoorzitster, reageerde scherp. Ze vroeg luidop wat dergelijke bedrijven aan return bieden aan de UK, het land dat hen toch voorziet in bijvoorbeeld wegen om de vrachtwagens rond te laten rijden. Ze had er wat mij betreft nog een eindeloze lijst aan toe kunnen voegen: onderwijs, rechtszekerheid, kinderopvang, dataverbindingen …  Ze beschreef Google’s offshore bedrijfsstructuren als immoreel, met de diepe waarheid: “We beschuldigen jullie er niet van illegaal te zijn, we beschuldigen jullie ervan immoreel te zijn”.  
Precies dát is het punt. Juridisch: wat mag volgens de wet. Moreel: wat is juist om te doen, ook als niemand verplicht dat te doen?

Alle macht aan de plutarchen

Ondernemers zoals Starbucks, Amazon en Google duwen ons met de neus op het feit dat wat legaal is, moreel niet altijd juist is. Machtige ondernemers zoals Musk en Trump (ik beperk me tot deze makkelijke voorbeelden), opereren aan de grenzen van de wet en indien de wet hen in de weg staat, zetten ze de wet naar hun hand. De morele beoordeling van hun handelingen volgt vaak pas achteraf, wanneer de schade zichtbaar wordt. Maar het kwaad is dan al geschied.

Hyperkapitalisten pakken de oude, achterhaalde logica van macht en verovering terug op.

We bevinden ons in een tijdperk waarin economische macht zich concentreert bij een beperkt aantal actoren met wereldwijde invloed. Deze nieuwe vorm van plutocratie kent parallellen met de historische figuren van de 'robber barons'[11] uit de industriële revolutie, maar ze opereert in een aangepaste, subtielere vorm. Hyperkapitalisten die de oude, achterhaalde logica van macht en verovering terug oppakken, nu verpakt in het narratief van vooruitgang, innovatie, efficiëntie en nationalisme (bijvoorbeeld MAGA in de USA). We zijn af aan het glijden naar een plutocratie waarin de rijksten de maatschappelijke overschotten zoveel mogelijk opkrikken, binnenrijven en versassen naar een vermogenseconomie [12]. De rijksten zijn ook aan de macht en kunnen de wetgeving voor een samenleving in hun voordeel bepalen. Alle macht aan de plutarchen. 

Natuurlijk heeft er altijd ongelijkheid bestaan. Maar we leven nu in een totaal andere wereld. De rubberbaronnen van weleer waren plaatselijk en traag, afhankelijk van een lokale, fysieke infrastructuur. De rijkdom van de huidige miljardairs is globaal en digitaal — exponentieel groeiend, schaalbaar, en los van fysieke grenzen. Hun rijkdom komt vooral voort uit digitale platformen, financiële systemen, en data — verpakt in een leuk narratief: Bill Gates zorgt voor baanbrekende vaccins. Dank je! Bezos helpt ons met het koloniseren van ons zonnestelsel. Dank je! Musk brengt duurzame mobiliteit. Dank je! Mark Zuckerberg zorgt voor wereldwijde verbondenheid. Dank je! 

En nu? Zij bepalen de agenda. Zij bepalen waar de wereld naar toe gaat. En wij? Wij vragen ons af: Moeder, waarom werken wij? [13]. Blijkbaar voor de plutarchen der aarde.

Roofbouw op onze samenleving

De Belgische economie kampt met structurele uitdagingen: een stijgend begrotingstekort, vergrijzing, sociale uitgaven, concurrentiedruk. Maar de maatregelen die men voorstelt — hogere pensioenleeftijd, strakkere werklozencontrole, productiviteitsverhoging — lijken disproportioneel en onrechtvaardig in het licht van de miljarden die wegvloeien. In dit licht zullen deze maatregelen ook nog eens onvoldoende en ineffectief blijken. 

De steeds scherp observerende Bruno Latour zei in het kader van de klimaatproblematiek: “Wanneer het tapijt onder je voeten wordt weggetrokken, begrijp je meteen dat je je bezig moet gaan houden met de vloer…”[14]. Dat geldt evengoed voor de economie (waar klimaat overigens een onderdeel van is). We moeten de vloer onder onze economie herdenken. Wat er nu gebeurt is een heuse roofbouw op onze samenleving. De winst die we met z’n allen genereren, wordt vandaag weggeleid naar een irreële wereld van financiële assets — wat ik de chremastosfeer noem, de vermogensmarkt. De economie die dit mogelijk maakt, noem ik de cirruseconomie: een systeem dat de overschotten uit de reële economie omzet in kapitaal voor de vermogensmarkt (Zie Het Verzet).

“De klassieke theorie is dat onze welvaart in essentie bepaald wordt door hoeveel mensen aan het werk zijn en hoeveel output per persoon die mensen leveren (de productiviteit). Productiviteitsgroei gaat over meer output leveren met dezelfde input. Dat gaat niet over harder werken en zeker niet over meer werken, maar over slimmer werken, met betere machines, krachtiger computers en software, betere organisatie en minder beperkende regels. Door de demografische dynamiek valt de groei van onze bevolking op beroepsactieve leeftijd, de mensen die in theorie kunnen werken, de komende jaren nagenoeg stil. Extra welvaart moet dan vooral komen van productiviteitsgroei.” (Zie een opiniestuk van 64 economen en experts in De Tijd, 24 april 2024)

Ik betwijfel deze stelling. In de huidige economie produceren we als zot (en de maatregelen van de huidige regering gaan dit doordraaien nog verhogen) ten dienste van de waarde-extractie uit onze samenleving. Inkomen uit arbeid. Nog erger: de activiteit die waardecreatie doet - arbeid –, wordt veel meer belast dan inkomen uit vermogen, de activiteit die aan waardevernietiging doet. Onder onze ogen gebeurt er de reinste plundering van onze samenleving. Wij zijn, geraffineerd en stap voor stap, de slaven geworden van de nieuwe ‘rubberbaronnen’ [15]. En wij maar werken. We zijn als Sisyphus geworden. Er wordt ons al een eeuw beloofd dat we minder zullen moeten werken, meer vrije tijd zullen hebben, … Maar het omgekeerde is waar. 

Een paar cijfers om duidelijk te maken hoe groot deze roofbouw is. Zelfs met een voorzichtige heffing van 20% op het kapitaal dat nu uit ons land wegvlucht, betekent dit dat dagelijks 200 miljoen belastingen zou kunnen worden geïnd. Wat kunnen we met dat geld doen? Hoeveel mensen kunnen we te werk stellen, hoeveel sociale woningen of ziekenhuizen kunnen we bouwen? Ik geef zes voorbeelden. Deze ruwe schattingen hebben enkel tot doel om een gevoel te geven van de grootteorde van de cijfers. 

De politieke keuze is dus niet of er geld is — maar wat we toelaten dat ermee gebeurt. Blijkbaar zijn we akkoord dat ze verdwijnen naar een belastingparadijs, naar hun ‘Hof van Heden’.

De zorgeconomie

Mijn vriend Wilbert vroeg me onlangs: kies je voor geluk of waarheid? Waarheid klinkt nobel, maar is lastig. De Amerikaanse activiste, journaliste en feministe Gloria Steinem zei het zo: “The truth will set you free, but first it will piss you off.” Ze alludeerde hiermee op “De waarheid zal u bevrijden” (Johannes 8:32), maar ze voegde wel de emotionele impact toe die de waarheid kan veroorzaken. Omwille van deze impact keren we ons makkelijk af van de waarheid of maken we onszelf ‘wat blaasjes wijs die we voor waar achten’.
We moeten terug aan tafel. De economie dient de samenleving, niet omgekeerd. De overschotten die wij samen creëren — leraren, zorgverleners, ambtenaren, ondernemers, ouders, kunstenaars, bankiers … — moeten beschikbaar blijven voor ons allemaal. Niet voor de plutarchen en hun chremastosfeer (de wereld van vermogen). 

Deze overschotten hebben we broodnodig voor het samen realiseren van opvoeding, onderwijs, cultuur, gezondheidszorg, veiligheid … voor de financiering van thuiswerkende ouders, voor investeringen in lokale milieuvriendelijke energie, in de zorg voor kinderen en ouderen, in onderzoek naar duurzame producten … De rijkdom wordt opgebouwd en doorgegeven aan de volgende generatie in de vorm van onze infrastructuur (bijvoorbeeld woningen, windmolens, zonnepanelen, wegen, …), onze kennis (patenten bijvoorbeeld), onderwijsinstellingen, zorginstellingen, de natuur … Deze rijkdom is onze gemeenschappelijke eigendom, wij hebben ze samen gecreëerd [16].

Ik heb dit ooit de zorgeconomie genoemd die ons als een web zorgend met elkaar verbindt. Deze zorgeconomie contrasteert met de huidige extractieve dynamiek die het immense vermogen van enkelen wil opkrikken. Hier schraag ik me 100% achter een van de belangrijke stemmen in de zorgethiek: Joan Tronto (1952), professor in de politieke wetenschappen. In haar boek Moral Bounderies (1993) definieert ze zorg als “een soort activiteit die alles omvat wat we doen om onze wereld in stand te houden, voort te zetten en te herstellen, zodat we er zo goed mogelijk in kunnen leven. Die wereld omvat ons lichaam, onszelf en onze omgeving, die we allemaal proberen te verweven in een complex, levensonderhoudend web.” (nvpv: mijn vertaling).[17]. Voor haar is dat fundamenteel een sociale en politieke praktijk.

Een economie die op deze principes stoelt, vereist structurele beleidskeuzes: herverdeling van welvaart, afbouw van fiscale uitzonderingsregimes, en versterking van publieke goederen. Alleen zo kunnen we het evenwicht herstellen tussen individuele vrijheid en collectieve verantwoordelijkheid, en tussen marktwerking en maatschappelijke rechtvaardigheid. Dit kan enkel gebeuren door zelf en samen in actie te komen. Onze politici, de dienende onderdanen van de roofbouw, hebben gewoon niet de kennis, de goesting, de guts of ze zijn te veel betrokken partij om te doen wat ze moeten doen: zorgen dat de welvaart die we allemaal samen genereren ter beschikking wordt gesteld van zijn inwoners en van het land, vandaag en in de toekomst [18].  In zo'n economie komt het ‘wij’ als samenleving tevoorschijn.

Nog even dit

De boeken zijn te koop bij barbóék, uiteraard, en bij de betere boekenwinkels.

[1] De meeste cijfers komen van ‘Betalingen aan belastingparadijzen - Verslag goedgekeurd in algemene vergadering van het Rekenhof van 8 juni 2022.’ (zie PDF 2022 25 Belasting Paradijzen). Het cijfer van 2020 komt uit het verslag van de parlementaire commissie. Voor (fiscale) toelichting over belastingsparadijzen zie ook het magazine van het Belgische Institute for Tax Advisors and Accountants, ITAA-zine, Augustus 2022., p. 3-7.

[2] De betalingen vanuit België in 2020 naar belastingparadijzen gingen voornamelijk naar de volgende landen (zie PDF 2022 25 Belasting Paradijzen):

• Verenigde Arabische Emiraten (VAE): ongeveer 64% van het totale bedrag
• Kaaimaneilanden: bijna 14%
• Eiland Man: ruim 11%
• Bahrein: bijna 4%
• Guernsey: bijna 3%