Voor Barbara Van Esbroeck

DEZE BIJDRAGE OOGT als een wetenschappelijk artikel, maar is het absoluut niet. Ik ben geen onderzoeker, psycholoog, psychiater of gezondheidszorger. Ik ben me bewust dat ik me hier op glad ijs beweeg. Ik wil gewoon, met een zekere schroom, mijn ervaringen en opgedane kennis delen omdat ik veel heb bijgeleerd.

Deze bijdrage kent drie delen:
1. Eenzaamheid: EENZAAM
Wat is eenzaamheid? Waar komt het vandaan? Wat doet het met ons? Waarom zijn we eenzaam? Wat is het verschil met alleen zijn?
2. Eenzaamheid: VERBONDEN (zie dit artikel)
Moeten we eenzaamheid aanpakken? Zo ja, hoe? Wat kan ik doen? Wat betekent eenzaamheid voor onze samenleving?
3. Eenzaamheid: DE KUNSTENAAR (zie dit artikel)
In dit derde en laatste deel over eenzaamheid gaan we hoe we door aandacht voor de andere de eenzame kunnen helpen? Het kunstenaarsgebaar zal ons hierbij helpen.
(nvpv: delen 2 en 3 waren oorspronkelijk een deel. Omwille van de lengte heb ik dat deel in twee delen opgesplitst. De inhoud is hetzelfde gebleven.)

1. Eenzaamheid: eenzaam

BLIJKBAAR IS EENZAAMHEID als een sluipend gif. Uit een onderzoek in België blijkt dat bijna de helft van alle Belgen (46%) zich eenzaam voelt, waarbij de leeftijdsgroep tussen de 35 en de 50 jaar het meest vertegenwoordigd is. Onderzoek uit Nederland vertelt ons dat ca. 40% van de bevolking zich naar eigen zeggen te vaak eenzaam voelt en dat door de band genomen 10% zich heel erg eenzaam voelt.
Meer dan 9 miljoen mensen in Groot-Brittannië –ongeveer 14% van de bevolking– voelt zich vaak of altijd eenzaam. Actie bleek meer dan nodig.

Bij mijn weten is Theresa May internationaal de eerste die, begin 2018, een Ministry for Loneliness installeerde, met Tracey Crouch als eerste minister voor dit departement. Volgens de huidige minister, Barones Baron, zitten we nog steeds in een kritieke fase wat betreft het aanpakken van eenzaamheid.
Ook in Japan hebben ze een Minister for Loneliness and Isolation. Het aantal zelfmoorden in Japan is onheilspellend. In oktober 2020 stierven er meer mensen door zelfmoord dan het totale aantal COVID-19-sterfgevallen in het hele jaar 2020. [1]

Wat is eenzaamheid?

Als ik vroeger over eenzaamheid dacht, waren het – weet ik nu – meestal platitudes: een oudere persoon zielig en alleen in het appartementje, onverzorgd, niemand om Kerstmis of een verjaardag te vieren, … Samengevat: ik dacht vooral aan sociale eenzaamheid. Maar eenzaamheid is veel complexer dan dat.

Leen Heylen, sociologe aan de Thomas More Hogeschool Geel, geeft een goede aanzet: “Eenzaamheid hoort bij het leven. Iedereen kent het gevoel, zelfs als je een relatie hebt, of hechte vriendschappen. Meestal is het niet erg en gaat het over. Soms niet.”
Ik heb zelf eenzaamheid ook al sterk ervaren: bijvoorbeeld ten tijde van mijn scheiding. Ik herinner me nog dat ik toen de bushokjes met hun schreeuwerige affiches echt er over vond; ik werd cynisch over trouwaankondigingen; ik had niet veel goesting in ’gezellig samen zijn‘; … Alles was te veel.
We dragen blijkbaar allemaal eenzaamheid in ons. Eenzaamheid is onlosmakelijk verbonden met het mens-zijn.

Wat is een mens?

Alle mensen hebben, doorheen de grote verschillen, een aantal kenmerken gemeen. In de allereerste bijdrage op Het Verzet heb ik hierover een uitgebreid gesprek gehad met Peter Droeshout: “Je kan er niet onderuit dat iemand lichamelijk moet kunnen voortbestaan (zelfbehoud), dat hij zichzelf moet kunnen ontwikkelen (zelfrealisatie) en dat hij de ander moet kunnen ontmoeten (verbondenheid). Dat allemaal mee helpen realiseren is een oproep voor ieder van ons.”
De mens staat dus ‘met de voeten op de grond’ (naar beneden), ‘met het hoofd in de lucht’ (naar boven) en ‘met de armen wijd uitgestrekt’ (opzij). (nvpv: Ik link deze drie assen met de christelijke begrippen van resp. lichaam, geest en ziel.).

Als een van de drie assen niet of onvoldoende is ontwikkeld, heeft de betrokkene een probleem: honger, kou, twijfel, frustratie, cynisme, eenzaamheid, verdriet, enzovoort

Want ik ben het waard

De derde as, de horizontale as, gaat over het relationele, het verbonden zijn. Dit verbonden zijn behelst ‘geven’ en ‘ontvangen’ van materiële en immateriële zaken. Zo connecteer je met anderen.

Deze verbondenheid, en dus ook de onderbreking ervan, speelt zich af in drie sferen: de verbinding met jezelf (ik), de verbinding met anderen (wij) en de verbinding met de wereld (zij).

Deze drie sferen komen min of meer overeen met de drie dimensies van eenzaamheid die de neurochirurg John Cacioppo als volgt omschreef:

• We hebben het nodig van onszelf te houden en een gevoel van bestendigheid te hebben in ons eigen leven;
• We hebben het ook nodig om verbonden te zijn met anderen om ons heen: vrienden, collega’s, buren bijvoorbeeld;
• We hebben het net zo zeer nodig ons verbonden te voelen met wat je het Grote Geheel kunt noemen.

Eenzaamheid is dan het tegenovergestelde van verbondenheid: de eenzame heeft het gevoel niet (meer) in staat te zijn om te connecteren met zichzelf of met anderen, lees: noch om te geven noch om te ontvangen.

En dat is spijtig: geven en ontvangen zijn fundamentele basishandelingen van het menselijk bestaan en van de menselijke relaties en zijn overigens ook gerelateerd aan het zelfbeeld. Mogen geven en mogen ontvangen impliceert ook: ‘Want ik ben het waard!’. We hebben een goed gevoel als we geven en als we ontvangen. We zeggen daarom ‘dank je wel!’ als we iets ontvangen. En we zijn blij als wat we geven in dankbaarheid wordt ontvangen.

‘Mind is social’, zei de Britse antropoloog Gregory Bateson. De mens is sociaal en te sterk inzetten op het individu maakt de mens ongelukkig. ‘Zonder Wij geen Ik‘, is de veelzeggende titel van een boek van cultuurfilosofe Christine Gruwez. [2] Als je het gevoel hebt niet (meer) in de mogelijkheid te zijn om te geven of te ontvangen, beland je al snel in het tegenovergestelde van verbondenheid: eenzaamheid.

De kleuren van eenzaamheid

Eenzaamheid kent vele schakeringen en beperkt zich absoluut niet tot ‘sociaal isolement’. Wetenschappers hebben getracht deze schakeringen te vatten in taxonomieën. Dergelijke taxonomieën zijn illustratief voor het feit dat eenzaamheid een complex gegeven is met vele dimensies. Een voorbeeld is deze taxonomie van McGraw. [3]

• Metafysische eenzaamheid: de persoon voelt zich minuscuul, met als gevolg een gebrek aan veiligheid, stabiliteit en zekerheid.
• Epistemologische eenzaamheid: het behelst het gezien en erkend worden. Wie gezien wordt bestaat, wie niet gezien wordt bestaat niet. ‘Percipe est esse’ (Berkeley).
• Communicatieve eenzaamheid: gebrek aan communicatieve of sociale vaardigheden. Geen verbinding kunnen maken en daardoor geen intimiteit of betekenisgeving vinden.
• Ontologische eenzaamheid: het niet kunnen vinden van intimiteit of betekenis in zichzelf. Dit speelt zich dus af binnen de persoonlijkheid.
• Ethische eenzaamheid: de eenzaamheid die de persoon betaalt voor het kiezen van een eigen morele weg. De eenzaamheid als prijs van de vrijheid (Sartre)
• Existentiële eenzaamheid: de herkenning van het onontkoombare feit dat je alleen wordt geboren en dat je alleen sterft. Het zijn-ten-dode (Heidegger).
• Emotionele eenzaamheid: het gevoel dat het niet lukt om gevoelens te delen, missen van een intieme partner.
• Sociale eenzaamheid: vriendschapsbanden, vriendschap missen in je leven.
• Culturele eenzaamheid: groepen of individuen die op grond van culturele verschillen worden uitgesloten door de buitenwereld, en dus in eenzaamheid worden geduwd (immigranten, minderheden,…). Je wordt onzichtbaar gemaakt door de dominante cultuur, groep.
• Kosmische eenzaamheid: je bent alleen in een onpersoonlijk universum, zonder een intieme band met wie dan ook. (persoon, instelling, God,…)

De verschillende schakeringen van eenzaamheid zijn fluïde

Om het nog complexer te maken: de verschillende schakeringen van eenzaamheid zijn fluïde: ze vloeien in elkaar over en kunnen elkaar versterken. Zo kan sociale eenzaamheid makkelijk hand in hand gaan met culturele eenzaamheid, de migrant bijvoorbeeld, of communicatieve eenzaamheid met emotionele eenzaamheid, de introvert bijvoorbeeld.
Rest nog de vraag: welke eenzaamheid heb jij al ervaren?

Gevangen in een web

Eenzaamheid is een onderdeel van de menselijke conditie. Er is geen ontsnappen aan. We kennen het allemaal. Theoretisch zou je dus voor ieder persoon kunnen nagaan hoe eenzaam die zich voelt. [4]
Op basis van dergelijke onderzoek kan men voor elke betrokkene een spindiagram van eenzaamheid opstellen: hoe sterk is elk van de genoemde schakeringen van eenzaamheid op een bepaald moment aanwezig in iemands leven? Elke schakering krijgt een score van van 0 (afwezig) tot 10 (sterk aanwezig). Enkele fictieve voorbeelden:

Dergelijke spindiagrammen lijken mooi en ogen interessant, maar ik zet je eigenlijk op een verkeerd been. Immers, elke spindiagram is maar een registratie van het gevoel dat een persoon heeft. En dan nog op een bepaald moment. Daarom vermeld ik bij elk spindiagram het tijdsbegrip ‘nu’ omdat de beschreven gevoelens van voorbijgaande of van langdurige aard kunnen zijn. Op de tijdsduur krijgen we geen zicht.
We vernemen ook niets over de oorzaken van iemands eenzaamheid noch of de persoon de eenzaamheid als negatief of positief ervaart.

Filosoof Marjan Slob maakt daarom terecht enkele opmerkingen: “Maar wat heeft het precies voor zin om op een schaal van 1 tot en met 10 aan te geven hoe eenzaam ik me voel? Betekent jouw 3 echt hetzelfde als mijn 3? Staat de 7 die ik mijn eenzaamheid vandaag geef echt voor hetzelfde als de 7 die ik mezelf vijf jaren geleden toekende?”
Ze bieden ons daarenboven geen handvatten over wat we moeten doen om de eenzame te tegemoet te gaan en te helpen; als we al iets moeten doen.

Niet dat deze wetenschappelijke benaderingen geen enkel nut hebben. Nogmaals Marian Slob: “Kwantitatieve onderzoeken [zijn] vooral nuttig voor zover ze helpen om allerlei onheilstijdingen over een ‘eenzaamheidsepidemie’ wegens gebrek aan (gebrekkig) bewijs af te schrijven.”
En ze somt een paar sneuvelende eenzaamheidsclichés op:
“Nee, mensen vinden zichzelf niet eenzamer dan vroeger. En nee, er is geen relatie tussen individualisme en eenzaamheid, de zelfrapportages van de individualistisch ingestelde Scandinaviërs zijn de zonnigste van alle Europeanen, terwijl collectivistisch opgegroeide Oost-Europeanen zich het meest eenzaam zeggen te voelen.” [5]
Jeannette Rijks, oprichter van Factor5 –een opleidingsinstituut voor professionals rond eenzaamheid– vertelde me in een mailconversatie (dd.6-12-21) dat de link tussen individualiteit en eenzaamheid inderdaad omgekeerd is dan wat men verwacht. ”…des te meer individueel ontwikkeld een (deel van een) maatschappij is, des te minder de eenzaamheid. De verklaring zou kunnen zijn dat mensen die zelf hun relaties kunnen vormgeven betere matches vinden en dus minder eenzaam zijn.” [6]

En voor de volledigheid: eenzaamheid komt niet alleen bij oudere mensen voor, maar in alle bevolkingslagen, klassen, leeftijden, achtergronden, …. Eigenlijk bij iedereen.

Waarom eenzaam? Het Land van Alles en Niets

Het gevoel van eenzaamheid kent vele oorzaken. Tom Jorna verdeelt de oorzaken in drie groepen [7]:
• maatschappelijke factoren (armoede, migratie, taalvaardigheid, omgeving…);
• persoonlijke factoren (relaties, gezondheid, werksituatie, …);
• existentiële factoren (angst, uitsluiting, verlangen,…).

Eenzaamheid heeft dus een enorme reikwijdte en bespeelt zowel de eigen innerwereld als de buitenwereld. De verschillende oorzaken van eenzaamheid staan nooit alleen. Ze vloeien in elkaar over, versterken elkaar: arm zijn drukt op de gezondheid, dat dan weer drukt op de werksituatie, enzovoort.

Jeannette Rijks wijst voor de oorzaken in de richting van veranderingen in ons leven. Sommige veranderingen kunnen diep ingrijpen op het gewone, gewende leven: denk maar aan een ongeval, jouw huwelijk, de geboorte van jouw kind, jouw scheiding, het overlijden van een geliefde, jouw eerste werkdag, jouw verhuis, …
Deze veranderingen brengen je uit je gewone doen. “Je bent uit je zekere, veilige voorspelbaarheid gevallen. Nieuwe zekerheid is er nog niet. Er is even niets, er is leegte, een zwart gat dat nog geen vorm heeft.” [8]
Ze noemt dit de tijd van de transitie, de tussentijd. “Het onvermijdelijke lege stuk tussen je oude leven en je nieuwe.” De auteur zegt –met een mooie lyrische beeldspraak– dat je bij veranderingen in het Land van Alles en Niets zit, waar de dingen anders zijn dan je gewoon bent. “Transities horen bij het leven. Bij ieders leven. We zullen keer op keer het Land van Alles en Niets door moeten, leegte ervaren en moeten beslissen wat we met die leegte zullen doen.”

Het gevoel van eenzaamheid ontstaat door het langdurig, niet ingeloste verlangen om weg te komen uit dat Land van Alles en Niets.

Daar zit je dan, helemaal alleen in dat land. Als je niet kan omgaan met deze veranderingen, blijf je zitten in dat Land van Alles en Niets. Je zal dus je gedrag moeten aanpassen aan die verandering. Dit brengt altijd een gevoel van onzekerheid en risico. Zal ‘mijn nieuwe gedrag’ wel het juiste zijn en succes hebben? Dit is de tijd dat de altijd loerende eenzaamheid kan toeslaan. Eenzaamheid besluipt je, bekruipt je, verrast je, omarmt je …. “De eenzaamheid die we voelen is onderdeel van die reis, het signaal dat we er nog niet zijn, het sein dat we op zoek moeten naar onze bestemming.” Elke verandering in het leven heeft dus de potentie om een gevoel van eenzaamheid op te roepen of te vergroten. Het knagende gevoel van eenzaamheid ontstaat dan door het langdurig, niet ingeloste verlangen om weg te komen uit dat Land van Alles en Niets, om terug verbonden te zijn met ik-wij-zij.

De moeilijkheid zit hem vooral in het feit dat de eenzame zelf uit dat land moet zien te raken. Dat vraagt moed en kracht die de persoon op dat moment dikwijls ontbreekt. Uit die vicieuze cirkel moet de eenzame ontsnappen.
Dit eenzame gevoel kan verstikkend zijn. Al helemaal als je omringd bent door mensen. Daarom dat vele eenzamen zich terugtrekken in het alleen zijn. De confrontatie met de eenzaamheid is dan minder.

Eenzaamheid en alleen zijn

Er is uiteraard een groot verschil tussen eenzaamheid en alleen zijn. Etty Hillesum bijvoorbeeld schreef in haar dagboek op 9 augustus 1941: “Ik ken twee soorten eenzaamheid. De ene maakt me doodongelukkig en geeft me een verloren en zwervend gevoel, de andere maakt me sterk en gelukkig.
De eerste is er altijd wanneer ik geen enkel contact met m'n medemensen voel, überhaupt nergens contact mee voel, dan sta ik helemaal afgesneden van iedereen en van mezelf en begrijp de zin van dit leven niet en zie geen verband tussen de dingen en weet dan niet m’n eigen plaats in dit leven.
In die andere eenzaamheid voel ik me juist heel sterk en zeker, dan voel ik met verbonden met iedereen en alles en met God en weet dat ik het leven alleen aankan en niet van mensen afhankelijk ben. Dan voel ik mezelf ingeschakeld in één groot zinrijk geheel en voel dat ik nog veel krachten aan anderen ook kan geven.”

Hannah Arendt maakt een gelijkaardig onderscheid: “Denken is, existentieel gezien, een bezigheid in afzondering maar geen eenzame bezigheid; afzondering is die menselijke situatie waarin ik mijzelf gezelschap houd. Eenzaamheid ontstaat ... wanneer ik alleen ben en zonder gezelschap, maar ernaar verlang en het niet kan vinden.” In ‘afzondering’ verlangde Arendt nooit naar gezelschap of kameraadschap, omdat ze nooit echt alleen was. Haar innerlijke zelf was een vriend met wie ze een gesprek kon voeren.

Je kiest om alleen te zijn; je kiest niet om je eenzaam te voelen.

Het alleen-zijn, het sociaal isolement, kan ook een overlevingsstrategie zijn. Zo schrijft Anja Machielse over een man van 73 jaar die zich helemaal had teruggetrokken in zijn appartement volgestouwd met boeken en met klassieke muziek. “Hij was er in zijn leven niet in geslaagd zich met anderen te verbinden en betekenisvolle relaties aan te gaan. […] Hij acht zichzelf niet voldoende toegerust om intieme verhoudingen met anderen aan te gaan.” Hij ontbreekt dus de nodige sociale vaardigheden.
“Om niet voortdurend met zijn onvermogen te worden geconfronteerd, heeft hij al op jonge leeftijd besloten zich niet in het sociale leven te mengen en contacten met anderen zo veel mogelijk uit de weg te gaan.” Hij trok zich dus terug om te overleven. Deze eenzaamheid –eerder dus een alleen-zijn– is veeleer functioneel van aard dan sociale of emotionele eenzaamheid.
“Zijn gevoel is fundamenteler en komt voort uit de specifieke wijze waarop hij zich verhoudt tot zichzelf en tot de anderen; het is een onderdeel van zijn menselijk bestaan en daarmee een existentiële vorm van eenzaamheid.”

Iedereen leeft op een ondergrond, een substraat van existentiële eenzaamheid. De dood wacht ons. Dat gevoel van het-zijn-ten-dode (Heidegger) is ook voor deze man heel sterk.
“Zijn angst om dood te gaan zonder dat het opgemerkt wordt, is een angst die veel sociaal geïsoleerden delen. Hoezeer ze ook gewend zijn aan hun situatie, ze wensen voor zichzelf dat er uiteindelijk iemand zal zijn die zich aan hen wil verbinden, zeker als het levenseinde in zicht komt.[9]
Alhoewel hij dus in het alleen-zijn een overlevingsstrategie heeft uitgedokterd, sluipt het gevoel van eenzaamheid binnen.
Kortom, je kiest om alleen te zijn; je kiest niet om je eenzaam te voelen.

Gevoelens zijn ook realiteiten

We hebben tot hier toe eenzaamheid leren kennen als een persoonlijk en complex geheel waar niemand aan ontsnapt. Je kan eenzaamheid ook amper herkennen. We weten wel dat veranderingen een belangrijke trigger kunnen zijn tot een stijgend gevoel van eenzaamheid.

a. De menselijke natuur

Iedereen leeft voortdurend in het spanningsveld van niet-verbonden en verbonden zijn. Er is geen ontsnappen aan. Het leven zit immers vol met veranderingen, vol met verrassingen,…. Ieder van ons moet door veranderingen heen. En dat is telkens een uitdaging. Dat is normaal: het gewone leven is als een ritueel, een opeenvolging van handelingen in een bepaalde volgorde en op een welbepaalde plaats. Je weet quasi perfect wat je te wachten staat en wat er van jou wordt verwacht. Veranderingen stellen echter vragen, doorbreken dat ritueel van het dagelijkse leven. En diepgaande veranderingen stellen diepgaande vragen. Sommige mensen kunnen daar beter tegen dan andere mensen. Dat hangt samen met de grootte van de verandering, met de context, met de persoonskenmerken,…

b. Eenzaamheid is een gevoel

Eenzaamheid kent vele oorzaken en schakeringen die in elkaar overvloeien en versterken. Ze hebben een ding gemeen: eenzaamheid is een gevoel. Het is een persoonlijke, subjectieve ervaring. Daarom is het ook zo moeilijk meetbaar. Hoe meet je en vergelijk je gevoelens?

Meer dan 70% van jonge moeders ervaart in meer of mindere mate eenzaamheid.

Het toont zich bovendien niet altijd aan de buitenkant. Iemand kan zich te midden van vele mensen absoluut eenzaam voelen en niemand die het merkt. Postnatale eenzaamheid bijvoorbeeld is een gekend fenomeen. Meer dan 70% van jonge moeders ervaart in meer of mindere mate eenzaamheid. Maar welke jonge moeder durft hiermee naar buiten te komen?

Je zal er moeten (leren) mee omgaan. Gevoelens zijn immers realiteiten die je niet zomaar kan wegduwen, negeren of uitstellen. Doe je dit toch, dan is de kans reëel dat deze gevoelens veel sterker terugkomen. En in het Land van Alles en Niets zit je alleen. Niemand anders kan jouw plaats innemen. Anderen kunnen je hooguit helpen. Het besef dat je ‘het werk zelf moet doen’, maakt het er niet makkelijker op.

Soms is dit alles hooguit vervelend en kortstondig. Problematisch wordt het wanneer je het gevoel hebt dat het niet-verbonden zijn een aanhoudend en niet-gewenst karakter krijgt.

Eenzaamheid lijkt dus voor niks goed, tenzij om ons wat te jennen en ongelukkig te maken. Ontkenning, ontwijking, medicatie, … zijn dan de voor de hand liggend maatregelen om er van af te geraken.

In het tweede deel van dit artikel gaan we na of eenzaamheid toch tot iets kan dienen en wat we kunnen doen om de eenzaamheid van anderen te verlichten, als dat al nodig is.

Nog even dit

[1] Gelukkige Belgen (PDF)
Eenzaamheid informatie centrum: Nederland of België
UK Government: It is time to take action
Zelfmoordcijfers in Japan (The Insider)

[2] Christine Gruwez, Klaas van Egmond, Zonder Wij geen Ik. Samenhang in een uiteenvallende maatschappij., 2008, Iona Stichting, 978 90 6038 044 4
[3] Ton Jorna (red.), Mag een mens eenzaam zijn? Studies naar existentiële eenzaamheid en zingeving., 2012, Uitgeverij SWP, p. 42-45
[4] Ik hou me niet bezig met hoe dergelijk onderzoek moet opgezet worden. Ik wil alleen aangeven dat je dit zou kunnen doen. Zie over dit meten onder meer https://www.lsabewoners.nl/kennis/eenzaamheid-meten/
[5] Marja Slob, De lege hemel, 2020, Ambos\Anthos, 978 90 263 4542 5, p. 23-24
[6] Ik volg Jeannette Rijks. ’Zeggingschap hebben over het eigen leven’ is een belangrijk aspect geworden van de moderne mens.
Ik heb een voorbeeld van een buurvrouw Noëlle Dendas (75), moeder van drie kinderen, grootmoeder, en alzheimerpatiënt. Bij de diagnose –nu drie jaar geleden– heeft ze gekozen voor euthanasie. In De Morgen stond het zo: "Voor een alzheimerpatiënt is euthanasie een laatste gebalde vuist tegen haar ziekte en de onvermijdelijke aftakeling. Maar die euthanasie komt, uit noodzaak, te vroeg. […] Ofwel moet je te vroeg sterven, ofwel ben je te laat en mag je niet meer sterven’
Ze koos dus voor te vroeg te sterven: “Ik wil niet dat er ook maar iemand last heeft van mij. Ik ben altijd zelfstandig geweest, waarom zou ik dat nu nog veranderen?”
Ik kan me moeilijk voorstellen door welk een diep dal zij is gegaan. Ze had veel steun van haar kinderen, familie, vrienden en vriendinnen. Zij was het die haar kinderen en de omgeving troostte. ‘Het is goed en juist zo’. Ze is dus ‘door de eenzaamheid’ gegaan en kwam er krachtig uit.
Dat '’Zeggingschap hebben over het eigen leven’ is ook waar in het maatschappelijke veld. Zie hierover mijn artikel over zelfrepresentatie.
[7] Mag een mens eenzaam zijn, p. 11-12
[8] Jeanette Rijks, De kracht van eenzaamheid, Stili Novi, 2010, 978-90-810193-2-3, p. 86-93
[9] Mag een mens eenzaam zijn, p. 23-35

De vermelde boeken zijn te verkrijgen via Barbóék –uiteraard– en de betere boekhandels.