Dit artikel vormt een tweeluik met I Love Russia. – Interview met Kostyuchenko

Voor Matthias Lamberts

TOEN ZE IN 2022 op reportage was in Oekraïne, kreeg de Russische journaliste Elena Kostyuchenko te horen dat het Russische leger van plan was haar te liquideren. De controleposten zouden opdracht hebben gekregen om haar te vermoorden. IJlings vluchtte Kostyuchenko, een Russisch staatsburger, haar land uit richting Duitsland. Zes maanden later kreeg ze last van acute buikpijn, slapeloosheid, misselijkheid en extreme angst. Haar gezicht, vingers en tenen zwollen op, haar handpalmen werden groter en rood. Volgens artsen waren dit de gevolgen van een poging tot vergiftiging [1]. De zaak wordt momenteel onderzocht door de Duitse politie.

Kostyuchenko schreef voor de onafhankelijke Russische krant Novaya Gazeta [2]. Deze krant berichtte vanaf 1 april 1993 drie keer per week op papier en 24/7 on-line over het ‘andere nieuws’ van Rusland. Op 5 september 2022 kreeg ze een publicatieverbod, onder meer vanwege de berichtgeving over Oekraïne.

Jarenlang berichtte Kostyuchenko in de krant over haar lijdende land, over het lijdende Russische volk. Ondanks de wreedheden die ze heeft gezien en waarover ze heeft geschreven, houdt Kostyuchenko nog steeds van haar vaderland - zoals blijkt uit de titel van haar recente boek: ‘I Love Russia’.

40 jaar verlangen

Deze titel was voor mij al voldoende om het boek te lezen. Sinds mijn jeugd hou ik immers van Rusland. Mijn liefde voor Rusland beschrijven, valt buiten het bestek van dit artikel. Ik beperk me hier tot te zeggen dat ik hou van de Russische literatuur, de films, de schilderkunst, de taal, het volk…

In 2010 reisden Christine Gruwez, M en ik naar Moskou om eindelijk, na bijna 40 jaar verlangen, het Heilige Drievuldigheid-icoon van Andrej Rublev uit de 15de eeuw in levende lijve te aanschouwen.

Onderstaande foto roept nog steeds warme gevoelens op, ondanks de donkere tijden waarin Rusland is verzonken:

Het verhaal hierbij is eenvoudig. Op een zonnige dag, in een park ver weg van het drukke Moskou, passeerden we eerder toevallig een feestende groep Russische kunstenaars en kunstenaressen, ondernemers en onderneemsters, huisvrouwen…. Ze nodigden ons uit om hun feest te vervoegen. Wat we ook prompt deden. Zo kwamen we aan de praat over Rusland, kunst, Frankrijk, werk… Zo leer je nog eens iets. Zoals de kunstenaar die tegen me schertste: “Oh no, this is definitely not Moscow” en iedereen lachen. Het was een prachtige dag. Het was een prachtige trip. Ik denk dat er nog veel goeds kan komen uit dit nu verduisterde land.

Een reis naar Rusland zit er voorlopig echter niet meer in voor ons.

I Love Russia

Van al haar artikels die Elena Kostyuchenko schreef voor Novaya Gazeta, verzamelde ze er bijna 30 in het Engelstalige boek I Love Russia — Reporting from a lost country. Ze start het boek met een kort, schokkend overzicht van de geschiedenis van de Novaya Gazeta: van bij de oprichting in 1993 tot 2009 worden zes journalisten van de krant vermoord (ILR, 217-222). Foto’s van de vermoorde collega’s hingen aan de muur in de redactiekamer. “Elke keer als er een nieuw portret wordt opgehangen, proberen we het zo op te hangen dat er geen plaats meer is aan de muur. Als je jezelf of je mensen niet kunt beschermen, word je bijgelovig. Maar dan, met elke nieuwe moord, komen de zwart-witte gezichten dichter bij elkaar en blijkt er altijd ruimte voor nog één.” (ILR, 222) [3].

Goede journalisten luisteren naar mensen

Goede journalisten luisteren naar mensen en vertellen hun verhalen op zo’n manier dat de lezer ook de context, het groter geheel meekrijgt. Kostyuchenko doet dat met verve. De aanpak voor I Love Russia is vrij eenvoudig. In dertien hoofdstukken behandelt ze uiteenlopende onderwerpen. Telkens vertelt ze een verhaal uit haar persoonlijk leven en eentje dat ze als journaliste heeft opgetekend ‘voorbij de ring’. Ze weet immers dat “Moscow isn’t Russia and Russia isn’t Moscow.” (ILR, 36) Ook voor de mensen in Moskou betekent ‘voorbij de ring’ trouwens een ‘soort buitenland’. “Als ik terugkwam van het veldwerk, vroegen de Moskovieten: ‘Hoe is het daarbuiten, voorbij de ringweg? Is het gevaarlijk?’ (ILR, 35). Ze lachen daar dan mee, maar eigenlijk ”is het beangstigend voorbij de ringweg. Het leven lag er aan flarden. Veel geweld. Veel Russische roulette - je kon in de gevangenis belanden als een agent je niet mocht.” (ILR, 35) [4].

Kostyuchenko schetst een beeld van Rusland zoals het wordt ervaren door de Russen zelf, niet zoals het wordt voorgelogen door de Russische overheid en media. Ze plaatst de verhalen binnen wat zij noemt het fascisme in Rusland: het autoritair, gewelddadig en antidemocratisch Russisch nationalisme. Als een doorwinterde documentairemaakster, want dat is deze journaliste, brengt ze in kaart hoe de machthebbers de hele natie in een greep krijgen en houden met de gekende trucs: leugens, geweld, machtsmonopolie, uitpersing, sociale isolatie… Het boek staat vol van schrijnende en frustrerende verhalen van de ‘kleine mens’ die wordt gekleineerd, ontmenselijkt, opgesloten, vergeten, vernietigd… : de mensen uit de kleine dorpen, de prostituees, de ex-soldaten, de moeders, de vrouwen (altijd een goed doelwit), de dorpsmeisjes, de homoseksuelen (nog zo een goed doelwit), de patiënten en artsen in een kraamkliniek, de journalisten (uiteraard een goed doelwit), patiënten van een psychiatrische instelling …. Veel van haar verhalen zijn ingebed in grote gebeurtenissen uit haar land, zoals:

- De oorlog in Donbas (ILR, 170-191 en 321-342)

Een vrouw gaat op zoek naar het lichaam van haar man die gesneuveld is tijdens de Donbass-gevechten. Ze wil hem ophalen en begraven. De overheid ontkent dat er gevechten plaats grijpen - “Je bent volwassen. Je weet dat Rusland niet betrokken is bij gevechtshandelingen. Jouw man ging vrijwillig in een vuurgevecht op het adres waar hij stierf.” (ILR, 189) [5].

- De olieramp in Norilsk die hele nomadische stammen quasi vernietigde (ILR, 130-168 en 223-262)

“Twee zelfmoorden per jaar op een bevolking van driehonderd mensen. De omstandigheden tarten elk begrip.
Het hoofd van de familie. Neemt ontbijt, luncht, hangt zichzelf op.
Een man gaat naar de stad zonder het zijn vrouw te vertellen; zij hangt zichzelf op.
[...]
De zelfmoorden roepen geen vragen of gevoelens op. Er is zelfmoord in elke familie. Het is iets alledaags.” (ILR, 149) [6].

- De verschrikkelijke terroristische Tsjetsjeense aanval op de school van Beslan en de harde militaire reactie van Poetin. Resultaat: 334 doden (134 kinderen) en 783 gewonden. (ILR, 192-216)

“Het werd duidelijk dat het doel van de belegering niet was om gijzelaars te redden - de politie wilde alleen de terroristen doden. […] De belegering legde de ware essentie van Poetins Rusland bloot: je mag kinderen doden om de vijand te vernietigen.” (ILR, 193-194) [7].

Soms krijgt het verhaal een Dickensiaanse allure. Zoals het pijnlijke verhaal van de HZB, een verlaten hospitaal uit de jaren 80 dat langzaam wegzakt in de grond (ILR, 11-32). Dit is de wereld geworden van ‘stalkers, diggers, suiciders, guards and ghosts.’ De wereld van HZB is haast ondraaglijk om te lezen. Meisjes van dertien, zwanger en verstoten door de familie, jongens die zelfmoord plegen, kinderen die in liftschachten vallen, verkrachtingen, moorden, afpersingen … Hopeloos, toekomstloos, verlaten, verstoten…

De totalitaire staat

Elena Kostyuchenko vertelt deze verhalen in de eerste plaats voor een Russisch publiek. Ze wil aan Russen laten zien wat er eigenlijk aan de hand is in 'hun land’. Ze probeert te duiden hoe het zover is kunnen komen, hoe een hele natie traagjes kon afzakken naar het totalitarisme tot het, zonder het goed en wel te beseffen, in een volledig totalitaire staat is veranderd.

Doorheen haar verhalen legt ze aan haar lezers uit wat het ultieme doel van Poetin is: een staat die de volledige controle heeft over het maatschappelijk leven, de sociale en culturele organisaties, en de politieke en rechterlijke macht. Kortom: een totalitaire staat. (nvpv: zij noemt het een fascistische staat). Een totalitair narratief is altijd nationalistisch: Rusland, te midden van vijandige staten, moet continu vechten voor zijn eigen overleving: tegen de Oekraïners, de Georgiërs, de Tsjetsjenen, de Europeanen, de Amerikanen, de NAVO … allen zijn ze uit op de vernietiging van het heilige moederland. Het adagio in dergelijke wereld is: als je een echte Rus bent, als je houdt van Rusland, dan moet je zwijgen en gehoorzamen. “Een eerlijk persoon volgt gevestigde regels.” […] Als de rechtbank je vertelt dat je wordt weggevoerd, dan aanvaard je dat je wordt weggevoerd.”(ILR, 60) [8].
Maar, zoals Kostyuchenko zegt in een interview met ProDemocracy, opgenomen als tweede deel van deze bijdrage: “Liefde vraagt dat niet. Liefde vraagt niet om dood, stilte of leugens. Liefde vraagt om leven en waarheid, en een heel precieze kijk op datgene waar je van houdt.” Daarom werd ze journalist (ILR, 6).

Een reis naar haar moederland zit er voorlopig niet meer in voor haar.

Lessen uit een vreemd land

Het gevaar is reëel dat wij, Europese lezers, deze verhalen wegzetten als een ver-van-ons-bed-show. Maar niets is minder waar. De parallellen met onze samenleving zijn beangstigend: leugens, geweld, het ’bezetten’ van het onderwijs en de cultuur door de overheid; staatsomroep; het prerogatief van de economie; de anderen (migranten, moslims, joden, Walen, Polen, …) tot vijand verklaren en ze de schuld geven van al wat er scheef loopt; beroep doen op het nationalisme (Make America great again, Brexit, Onze mensen eerst, omvolking…)…

Kostyuchenko waarschuwt hiervoor - vooral in de context van de wereldwijde autoritaire tendensen. Ze roept op om alert en gealarmeerd te zijn: “Fascisme kan op elke grond groeien. Niemand is er immuun voor. Het is eigenlijk gedurende een lange tijd draaglijk. Je hebt het gevoel dat je ermee kunt leven, totdat je het niet meer kunt. […] Veel hoogopgeleide Russen geloven graag dat propaganda hen niet beïnvloedt, dat sommige domme mensen beïnvloed worden door propaganda, maar wij hebben de dingen door. Als je denkt dat propaganda geen invloed op je heeft, dan ben je al onder invloed. […] Als je ziet dat dingen naar de hel gaan, dan gaan ze naar de hel.” zei ze in een interview met The Washington Post [9].

Teleurstelling

Haar boek eindigt met een prachtig verwoorde teleurstelling (ILR, 349-350):

Het motto van Novaya Gazeta was "Dezelfde letters, nieuwe woorden".
Hoeveel weegt het woord?
(soms een heel mensenleven)
Kan het woord op tegen gewapende tirannie?
(nee)
Kan het woord een oorlog stoppen?
(nee)
Kan het woord een land redden?
(nee)
Kan het woord de persoon die het zegt redden?
Het heeft mij gered.
Alleen mij. [10]

In het eerder aangehaalde interview met proDemocracy gaat Kostyuchenko verder op deze teleurstelling: “Dat was een van de moeilijkste dingen om te beseffen... Ik kan niet zeggen dat we de verkeerde dingen hebben gedaan. Zoals mijn vriendin zegt: we deden de juiste dingen in de verkeerde volgorde. Veel van mijn vrienden waren bezig met het bouwen van mooie onafhankelijke theaters, het creëren van prachtige kunst, het opzetten van educatieve projecten. […] We zijn er niet in geslaagd om de oorlog te voorkomen of om langdurige veranderingen in Rusland teweeg te brengen. Wat we hadden moeten doen is, geloof ik, vechten voor democratie.”

Ik voel en versta haar twijfel en pijn. Ik ben echter overtuigd dat we beide samen moeten doen: vechten voor de democratie en vechten voor de vrijheid van de wereld van kunsten, cultuur, onderwijs… Het ene kan niet zonder het andere. Lees dit als “een pleidooi om kunst, literatuur, talen, muziek, filosofie, geschiedenis, religie en cultuur niet als een overbodige luxe te zien, maar als essentieel voor de vorming van elke volwassene tot mondige staatsburger.” [11]. Mondige staatsburgers vormen de wezenlijke basis van een gezonde democratie. Het ene kan niet zonder het andere.

Dat is de enige bemerking die ik heb bij dit beklijvend boek. Ik kan I LOVE RUSSIA alleen maar aanbevelen. Het loont de moeite.

Nog even dit

Elena Kostyuchenko, I love Russia - Reporting from a Lost Country, The Penguin Press, 2023, 9780593655269
De foto op de cover is van Dmitri Markov, de Russische documentaire fotograaf die met zijn iPhone schitterende foto’s maakt die een sfeer oproepen die veel lijkt op die van I love Russia.

Het boek is uiteraard te verkrijgen via Barbóék en de betere boekhandels.

[1] Zie het relaas door Kostyuchenko zelf: ‘You may have been poisoned’: how an independent Russian journalist became a target”, in: The Guardian, 12 september 2023.
Zie ook: Michael Weiss, “Blood Simple. Several Russian journalists and activists were poisoned in Europe”, in The Insider, 15 augustus 2023.
[2] Novaya Gazeta (Nieuwe Krant) werd opgericht door journalisten van de Komsomolskaja Pravda, een van de belangrijkste Russische kranten. De hoofdredacteur Dmitri Moeratov kreeg in 2021 de Nobelprijs voor de Vrede.
De laatste leider van de Sovjet-Unie en Nobelprijswinnaar voor de Vrede in 1990, Michail Gorbatsjov, steunde de krant financieel en werd in 2006 mede-eigenaar.
De bekendste journaliste van de krant is Anna Politkovskaja die in oktober 2006 werd doodgeschoten. Zij is trouwens de reden dat Elena Kostyuchenko voor deze krant ging werken.

Een aanbevolen boek over Anna Politkovskaja is van haar dochter: Vera Politkovskaja, Mijn moeder zou het oorlog noemen – Waarom in Rusland bijna niemand meer zijn mond durft open te doen, 2023, Balans, 9789463822732

[3] “Every time a new portrait goes up, we try to hang it so there is no more room on the wall. When you can’t protect yourself or your people, you get superstitious. But then, with every new murder, the black-and-white faces crowd closer to one another, and there is always room for one more.” – (nvpv: alle vertalingen zijn van mijn hand).
[4] “When I would come back from the field, the Moscovites asked: “So what is it like out there, beyond the ring road? Is it scary?” […] It is scary beyond the ring road. Life was threadbare. A lot of violence. A lot of Russian roulette — you could end up in jail if a cop didn't like you.”
[5] “You are an adult. You know that Russia is not engaged in any combat operations. Your husband voluntarily went under fire at the address where he died.”
De oorlog in Oost-Oekraïne begon in 2014. Zie een goede inleiding op deze oorlog op Wikipedia.
[6] Two suicides annually in a population of three hunderd people. The circumstances defy understanding.
The head of the family. Has breakfast, has lunch, hangs himself. A husband goes off to town without telling his wife, she hangs herself.
[…]
The suicides around here do not provoke reflection or feeling. There’s suicide in every family. It is quotidian.

De verontreiniging door Norilsk Nickel blijft trouwens een groot probleem. Zie: “Norilsk Nickel and Gazprom are the biggest polluters in the Arctic”, in: Bellona, 12 oktober 2023
Zie ook Wikipedia en Thomas Oudman, “Twee miljoen inwoners van Nederland zijn getroffen door een ramp (en het is wachten op de volgende)”, in De Correspondent, 24 juni 2020.

[7] It became clear that the purpose of the siege had not been to rescue hostages – police only wanted to kill the terrorists. […] The siege bared the true essence of Putin’s Russia: you can kill children in order to destroy the enemy.
[8] A decent person follows established rules. […] If the court tells you you’re getting deported, you go get deported.
[9] Nick Hilden, ‘Fascism can grow on every soil. Nobody is immune.’, in The Washington Post, 25 oktober 2023
[10] The motto for Novaya Gazeta was “Same Letters, New Words”. / How much does the word weigh? / (sometimes, an entire living life) / Can the word stand up to armed tyranny? / (no) / Can the word stop a war? / (no) / Can the word save a country / (no) / Can the word save the person who says it? / It saved me. / Just me.
[11] Een uitspraak van Martha Nussbaum, ter verdediging van de geesteswetenschappen, opgenomen in Moeder, waarom werken wij? 5. Het vriendelijke bedrijf. Deel 2