VREDESSTEMMEN verdienen meer ruimte dan wat ze nu krijgen. We worden overspoeld door de oorlogstaal die elke dag doorklinkt — op het slagveld, in de politiek, in onze media. Vredesstemmen bieden nuance, moreel houvast en hoop. Zij vormen de grond waarop de toekomst wordt gebouwd, niet de oorlogstokers.
Oorlog voeren werkt verslavend. Zelden stappen oorlogsvoerders er vrijwillig uit, tenzij uitputting of gevaar voor totale vernietiging hen dwingt. Hoe komen we voorbij het geweld? Daarover gaat mijn bijdrage Tegen de tweestatenoplossing. De bijdrage die nu op je scherm staat, handelt over de stemmen die, te midden van de waanzin, blijven ijveren voor iets anders.
Het kwalitatief nieuwe
In zijn opus magnum Das Prinzip Hoffnung (1954-1959) — zeshonderd pagina’s over de hoop — stelt Ernst Bloch dat de toekomst meestal slechts herhaling is van het verleden, tenzij wij het ‘kwalitatief nieuwe’ injecteren: datgene wat breekt met de logica van geweld en herhaling, en opent naar iets anders. (Zie Het Verzet - XII Malcolm Browne) Dat radicaal nieuwe komt zelden van de strijders zelf. Het komt van zij die nu, vaak in de marge en soms op gevaar van eigen leven, andere werelden denken — en daaraan bouwen, zonder zekerheden. Ze weten dat hun kans op slagen klein is, maar handelen toch. Omdat ze willen, omdat het moet.
De fakkeldragers van München
Een voorbeeld uit het verleden zijn de leden van Die Weiße Rose, een groep studenten en professoren die in München (1942–1943) pamfletten verspreidden tegen Hitler en het nazisme [1]. Ze wisten dat hun kans op succes nihil was — het regime zou niet wankelen door een handvol pamfletten. En ze wisten dat ze hun leven riskeerden. Toch deden ze het, omdat zwijgen medeplichtigheid betekende. Ook dat wilden ze tegen hun landgenoten zeggen. Het vierde pamflet eindigt met: “Wij zwijgen niet, wij zijn uw slechte geweten.”
Hun verzet was moreel, niet strategisch. Ze geloofden dat echte verandering begint bij het doorbreken van morele verlamming. Voor hen is verzet een morele plicht (zie het derde pamflet). Ze geloofden dat hun daden — hoe klein ook — konden behoren tot wat Bloch een tendens noemt: een reeks daden die, als je achteraf kijkt, bijdragen aan een betere wereld [2]. Hun hoop lag voorbij de horizon. Voorbij hun eigen leven. En ze wisten dat.
Het geweten als kompas
Elke dictatuur, elke oorlogssamenleving — elke samenleving tout court — kent haar Witte Rozen. Ook in Palestina en Israël zijn er mensen die hun rug rechten. Studenten, denkers, twijfelaars, journalisten, soldaten, dokters — mensen die ervoor kiezen te spreken waar zwijgen veiliger is, die kiezen te handelen waar niets doen makkelijker is. Niet omdat ze geloven in snelle verandering, maar omdat ze niet anders willen.
Ze trekken tegen de stroom in, met als enige kompas: hun geweten. Geen helden van de overwinning, maar van de waarachtigheid. En ze laten ons één vraag na: Wat betekent het om mens te zijn in een systeem dat onmenselijk wordt?
Een nuttige woordenboekje
Alvorens met de lijst te beginnen even een klein woordenboekje, dat ik nergens anders kwijt kan:
JOODS verwijst naar een religie, een cultuur en een volk. Het is een etnisch-culturele identiteit die afstamt van het oude Judaïsme.
De wereldwijde diaspora (Asjkenazisch, Sefardisch, Mizrachi…) was een joodse diaspora.
ZIONISTISCH verwijst naar een politieke ideologie die streefde naar een Joods thuisland in (historisch) Palestina. Er bestaan dus ook niet-Joodse zionisten en anti-zionistische Joden. In oorsprong was het Zionisme niet tegen de Palestijnen, maar voor het vestigen in Palestina.
SEMITISCH verwijst naar een talenfamilie (Hebreeuws, Arabisch, Amhaars…). De term ‘antisemitisme’heeft een engere betekenis en slaat op iedereen die vijandig of discriminerend staat tegenover Joden.
ISRAELISCH slaat op het staatsburgerschap van Israël en omvat een Joodse meerderheid én Arabische/Palestijnse minderheid met Israëlisch paspoort
Dus, niet elke Jood is zionistisch en niet elke zionist is een jood. Er bestaan ook niet-Joodse zionisten en anti-zionistische Joden.
En niet elke Israëli is Joods en niet elke Jood is Israëli, maar bijvoorbeeld een Belg wonende in Antwerpen.
Voorbeelden uit Israël en Palestina
Hieronder een lijst van individuen en organisaties die tegen de stroom in zeggen waar het op staat. Ik streef geen volledigheid na maar wil laten zien dat er aan elke kant mensen zijn die bruggen willen slaan. die een einde willen maken aan de waanzin. Niet elke Israëli gaat akkoord met Nethanyahu, net elke Palestijn gaat akkoord met Hamas.
Individuele stemmen
Enkele belangrijke Joodse stemmen
- Martin Buber, joods filosoof, waarschuwde tegen een exclusieve Joodse staat en pleitte voor binationaliteit als dialogische opdracht. (A land of two people, 1930-1946). “We willen hen niet onteigenen; we willen met hen samenleven. We willen niet heersen; we willen samen met hen dienen.” In een brief aan Gandhi (1939) [3].
- Hannah Arendt, joodse filosofe: Waar Herzl het zionisme zag als de einde van de diaspora, vond Arendt dat “de diaspora een essentieel bestanddeel van het Joodse bestaan is geweest — een wereldwijde, pluralistische aanwezigheid.” “Palestina [van de Joden] is overal waar ze leven en edel handelen.” Ze vreesde dat Israël als gesloten natiestaat het Jodendom zou verengen tot bloed en bodem, en zo het Europese antisemitisme zou spiegelen [4].
Arendt zit hier dicht bij Simone Weil die voorstelde dat het Joodse volk in ballingschap zou blijven leven als een moreel voorbeeld van “wortelloosheid”, solidariteit en menselijke verbondenheid over grenzen heen. [5] - David Grossman (2023), joodse schrijver: ‘Het Jodendom waar ik deel van wil uitmaken is seculier en humanistisch. Het enige wat daarin heilig is, is het menselijke leven.’ [6]
- Ilan Pappé, de gezaghebbende Israelische historicus, noemt de tweestatenoplossing al jaren "een dood lichaam". Volgens hem is het zionisme van meet af aan een koloniaal project dat volledige territoriale controle nastreeft. Alleen een éénstaatmodel met gelijke rechten biedt volgens hem een ethisch en praktisch alternatief: “Er is maar één oplossing: een democratische staat voor iedereen, van de rivier tot aan de zee, waar iedereen gelijke rechten heeft, ongeacht religie of etniciteit.” [7]
Enkele belangrijke Palestijnse stemmen
- Hanan Ashrawi, boegbeeld van de Palestijnse diplomatie en mensenrechtenbeweging. Ze biedt een seculier-humanistische stem die internationale wet en VN-resoluties centraal zet.: “Je kunt geen vrede hebben zonder rechtvaardigheid, en rechtvaardigheid mag geen abstractie blijven maar een werkend principe dat alle mensenrechten erkent en beschermt.”[8]
- Raja Shehadeh, Palestijns advocaat en schrijver: “Ik blijf geloven dat een nieuwe generatie Israëli’s en Palestijnen zal opstaan en beseffen dat zij de door hun ouderen opgelegde orde niet langer hoeven te aanvaarden.” [9]
- Aziz Abu Sarah, een Palestijns vredesactivist, journalist en politicus: “Kijk, mijn broer is vermoord door een Israëlische soldaat en ik ben hier niet om je te vertellen dat ik je haat. Ik ben hier om mijn arm en mijn hand uit te strekken en te zeggen: ik wil met je samenwerken, ik wil dat we samenleven, ik wil dat we buren zijn, ik wil dat we voor elkaar zorgen.” [10]
- Edward Wadie Said. Deze Palestijns-Amerikaans literatuurwetenschapper blijft een belangrijke stem, zelfs na zijn dood (2003). Hij is wereldwijd bekend door Orientalism (1978), waarin hij laat zien hoe het Westen het “Oosten” stereotiep afbeeldt om koloniale macht te rechtvaardigen. Said was een prominente stem voor Palestijnse rechten, mede-lid van de Palestijnse Nationale Raad (1977-91) en grote voorstander van een eennationaliteitsstaat.
Kleinschalig maar moreel van grote waarde
Vandaag bestaan er verschillende Palestijns-Joodse initiatieven die — in de geest van Martin Buber, Hannah Arendt en Judith Butler — actief bouwen aan samenleven op basis van gelijkwaardigheid. Niet afscheiding, hiërarchie of bezetting staan centraal, maar ontmoeting en gedeeld burgerschap. Het zijn allemaal kleine Witte Rozen: stille getuigen van morele moed, midden in een omgeving die vijandigheid preekt. Ik heb ze een beetje thematisch proberen te rangschikken.
Kunst en cultuur als brug
"Windows – Channels for Communication" (opgericht 1991)
Windows is een educatief kunstproject dat Joodse, Arabische en Palestijnse jongeren in contact brengt met elkaar via visuele kunst, muziek en poëzie. Ze maken samen kunstwerken en publiceren tweetalige tijdschriften (Hebreeuws-Arabisch). Ze ijveren voor een leven gebaseerd op mensenrechtenwaarden.
"The Freedom Theatre" & Israëlische theatermakers
Freedom Theatre is Palestijns theatergezelschap in Jenin vluchtelingenkamp dat samenwerkt met Israëlische kunstenaars, ondanks fysieke en ideologische barrières. Voorstellingen over geweld, verlies en hoop — vaak gemaakt met gemengde teams. Regelmatig worden gezamenlijke stukken verboden of gecensureerd, wat de spanningen rond samenwerking aantoont.
Educatieve programma’s, dialoog en verzoening
Standing together – we weigeren vijanden te zijn.
Standing Together is een gezamenlijke Joods-Arabische basisbeweging in Israël. Ze organiseert Israëlische Joden en Palestijnse burgers van Israël om samen te bouwen aan een samenleving die kiest voor vrede, gelijkheid en onafhankelijkheid — voor iedereen.
Sally Abed, een van de Palestijnse leiders, zei tijdens een bijeenkomst in Haifa (2024): “Ik sta hier als Palestijnse vrouw en vraag jullie te vechten voor de bevrijding van mijn volk – niet om mij te redden, maar om ons te redden. [...] Anders bouwen we nooit een echte, gelijkwaardige partnerschap.”
A Land for All— Two States, One Homeland
A Land for all is een politiek kader dat geworteld is in de werkelijke realiteit en in gedeelde menselijke waarden. Pleit voor een confederatief model met twee staten, maar met gedeelde instellingen en vrij verkeer. Aanhangers zijn zowel Palestijnen als Joden, vaak intellectuelen en activisten. “Een gedeelde vreedzame toekomst vereist een politiek kader dat onze onderlinge afhankelijkheid weerspiegelt, naast onze afzonderlijke behoeften.”
Neve Shalom / Wahat al-Salam – gedeeld burgerschap tegen de logica van segregatie.
Deze oasis van vrede werd opgericht in de jaren 70 en verenigt 300 Palestijnse en Israëlische burgers rond gelijkheid, gedeelde instituties en tweetaligheid. Hun succes én hun kwetsbaarheid maken het dorp tot een symbolisch laboratorium voor samenleven — relevant voor elke discussie over een toekomst in één of twee staten.
Binnen deze gemeenschap werd het onderzoekscentrum The School for Peace (1979) opgericht Interessant zijn de spanningen die opkwamen na de Hamas-aanval van 7 oktober 2023. Ze organiseerden hierrond succesvol ‘rouwcirkels’ met gemengde moderators.
En ze organiseren dergelijke dialogen, grief-circles en korte leergangen op locatie in het hele land met gemengde Joods-Arabische facilitators (Outreach for peace).
“Niemand van ons kan kinderen missen.” Samah Salaime, Palestijns-Israëlisch dorpslid en codirecteur van de onderwijsinstellingen, uitgesproken in zowel Arabisch als Hebreeuws tijdens een persmoment over de herstart van het dialoogprogramma Outreach for Peace (mei 2025) [11]
Combatants for Peace – enkel met de vijand kan je vrede sluiten.
Combatants for peace werd opgericht door oud-strijders, zowel Israëlische soldaten als Palestijnse ex-strijders, die geweld hebben afgezworen en nu samenwerken voor vrede. Geweldloosheid is een taktiek en levenswijze. Ze organiseren gezamenlijke herdenkingen van slachtoffers aan beide zijden, vredeswandelingen en betogingen en doen educatief werk in scholen en dorpen. ”Om meer te weten te komen over de 'vijand', heb ik de geschiedenis van het Joodse volk bestudeerd en heb ik mezelf Hebreeuws en Engels geleerd.”, zei medeoprichter Sulaiman Khatib, die inspiratie vindt bij Gandhi, Martin Luther King en Nelson Mandela — voorbeelden van morele kracht zonder geweld.
The Parents Circle - “We willen niet dat je je bij ons aansluit.”
The Parents Circle – Families Forum (PCFF) is een gezamenlijke organisatie van meer dan 800 rouwende Palestijnen en Israëli's, die allemaal een familielid verloren in het conflict. Ondanks hun verdriet kiezen zij voor dialoog in plaats van wraak.
Hun belangrijkste activiteit is het organiseren van ‘Dialoogbijeenkomsten’, waarbij Israëlische en Palestijnse leden hun verhalen delen, en het Parallel Narrative Experiencee-project, waarin deelnemers elkaars persoonlijke en nationale verhalen leren kennen — als basis voor empathie en verzoening.
Hand in Hand - de Arabisch-Joodse betrekkingen transformeren door de kracht van samenleven
Hand in Hand bouwt een netwerk van tweetalige, biculturele scholen in Israël, waar Arabische en Joodse kinderen samen leren. Hoewel het openbare scholen zijn, worden de programma’s, waarden en gemeenschapsmodellen ontwikkeld door het onafhankelijke Center for Jewish-Arab Education in Israel.
Groeperingen met politieke of juridische focus
Zochrot - From Nakba to return.
Zochrot is een Israëlische ngo die de Nakba (de Palestijnse catastrofe van 1948) documenteert en publiek bespreekbaar maakt binnen Joodse gemeenschappen. Zochrot pleit voor recht op terugkeer binnen een gelijkwaardig democratisch kader. “Na 7 oktober zijn veel Israëli's, door hun eigen verdriet, beïnvloed door de bewering dat 'er geen onschuldigen zijn in Gaza'. Het is echter van cruciaal belang dat we ons verdriet niet laten overschaduwen door de ernst van dergelijke beweringen – een gevaarlijke redenering die niets minder wil dan een genocide trachten te rechtvaardigen.”
B'Tselem – Mensenrechten zonder illusies
B'Tselem is een Israëlische mensenrechtenorganisatie die sinds 1989 misstanden in de bezette Palestijnse gebieden documenteert. In 2021 stelde ze dat er tussen rivier en zee geen democratie voor iedereen bestaat, maar een systeem van overheersing. B’Tselem combineert juridisch werk, educatie en beeldmateriaal om het publiek te confronteren met de systemische aard van de bezetting, niet als tijdelijk conflict, maar als structureel onrecht. “Een regime van Joodse suprematie van de Jordaan tot aan de Middellandse Zee: dat is apartheid.”
Rabbis for Human Rights – Happy are those who act justly
Rabbis for Human Rights (RHR), opgericht in 1988, zet zich in voor de bevordering en bescherming van de mensenrechten in Israël en de Palestijnse gebieden. RHR bestaat uit rabbijnen en rabbijnstudenten uit verschillende joodse tradities, waaronder reform, orthodox, conservatief en reconstructionistisch, en wordt gedreven door de diepgewortelde joodse waarden van rechtvaardigheid, waardigheid en gelijkheid.
Director Anton Goodman: “Verzoening begint met bewustwording van mensenrechten. Wanneer we naar een Palestijnse gemeenschap gaan en bescherming en solidariteit bieden, leiden de relaties die zich ontwikkelen tot verzoening.”
Yesh Gvul – ‘Er is een grens’
Yesh Gvul werd opgericht in 1982 tijdens de Libanonoorlog door reservisten die selectieve weigering zagen als vorm van gewetensbezwaar (Refuseniks). De organisatie biedt juridische, financiële en morele steun aan soldaten die opdrachten weigeren in bezette Palestijnse gebieden of in andere oorlogen.
“Ik ben bereid om de prijs te blijven betalen en in de gevangenis te zitten als dat voorkomt dat de ontmenselijking in stilte voortduurt. […] zelfs vanuit de gevangenis wil ik blijven zeggen: [Palestijnen] zijn mensen!”
Sophia Orr weigerde om dienst te nemen in de bezette gebieden. (zie ook YouTube)
Een geweten schoppen
Breaking the Silence - Tegen de normalisering van bezetting
Breaking the Silence is een vereniging van Israëlische oud-soldaten die publiekelijk getuigen over de bezetting en hun rol daarin. Ze willen het Israëlische publiek confronteren met wat er écht gebeurt in de bezette gebieden. Gevallen van mishandeling van Palestijnen, plundering en vernieling van eigendommen zijn al jaren de norm, maar deze incidenten worden officieel nog steeds omschreven als "extreme" en "unieke" gevallen.
“De grens is een dodelijke zone, een lager gelegen gebied, een laagland. ... Iedereen die een bepaalde door ons vastgestelde grens overschrijdt, wordt als een bedreiging beschouwd en is ter dood veroordeeld.” — IDF‑kapitein, betrokken bij de clearing‑operatie rond Rafah.
Ta'ayush – Arab-Jewish Partnership
Deze grassrootsbeweging van Israëli's en Palestijnen streeft naar het beëindigen van de Israëlische bezetting en het bereiken van volledige burgerlijke gelijkheid door middel van dagelijkse geweldloze directe actie. Ze gaan samen naar bedreigde dorpen op de Westelijke Jordaanoever, brengen hulpgoederen, planten olijfbomen, helpen bij juridische procedures. “We schenden geen gewetenswetten, maar de bureaucratie van de bezetting.”
Alternatieve Palestijnse initiatieven
En er bestaan ook een aantal initiatieven die vanuit hun eigen gemeenschap vorm geven aan een alternatief moreel kompas, geworteld in eigen cultuur en geschiedenis. Drie Palestijnse voorbeelden:
Taghyeer – geweldloosheid als Palestijnse kracht
Als nationale Palestijnse burgerbeweging wil Taghyeer van onderuit een cultuur van geweldloosheid opbouwen. In dorpen en vluchtelingenkampen organiseren ze trainingen, jeugdwerk en initiatieven voor burgerlijke samenwerking. Samen met Joodse partners van Roots zoeken ze naar verzoening, zonder hun strijd voor vrijheid op te geven.
Oprichter Ali Abu Awwad: “Geweldloosheid is geen zwakte, maar de kunst van menselijke kracht.”
Holy Land Trust – vrede begint vanbinnen
Deze organisatie uit Bethlehem vertrekt vanuit de overtuiging dat duurzame vrede alleen mogelijk is als mensen ook innerlijk bevrijd raken van angst, haat en trauma. Ze organiseren retraites, workshops en interreligieuze dialoog. Oprichter Sami Awad: “Vredestichting gaat niet over het aangaan een politieke verbintenis, maar een verbintenis tot diepgaande genezing van diepe trauma's.”
Wi’am – van woede naar dialoog
Wi’am werkt met de kracht van lokale bemiddeling, jeugdwerk en gemeenschapsversterking. Ze combineren traditionele sulha-technieken met mensenrechteneducatie en geweldloze communicatie.
Lucy Talgieh, coördinator Women’s Program, Wi’am: “Vrouwen spelen een essentiële rol in vredesprocessen. Ze kunnen en zullen verandering teweegbrengen als ze daartoe de kans krijgen...”
Om te eindigen, nog een groepering die probeert te verbinden:
ALLMEP – Het veld waarin vrede kan groeien
Alliance for Middle East Peace – ALLMEP is een koepelorganisatie van meer dan 170 Palestijnse en Israëlische vredesinitiatieven (waaronder Parents Circle, Combatants for Peace, Roots, Taghyeer, enz.). Ze ijveren voor structurele ondersteuning, fondsen en internationale erkenning voor groepen die aan verzoening werken. ALLMEP speelt een sleutelrol in de oprichting van een International Fund for Israeli-Palestinian Peace, naar analogie van het Internationale Vredesfonds in Noord-Ierland. Hun werk staat niet op de voorgrond, maar vormt het bindweefsel tussen kleine initiatieven die anders geïsoleerd zouden blijven. “We sluiten zelf geen vrede — we creëren de omstandigheden waarin vrede kan groeien.”
In een wereld vol muren en schrikbeelden herinneren deze initiatieven ons eraan dat echte veiligheid alleen ontstaat wanneer we elkaars menselijkheid erkennen.
Nog even dit
[1] Zie de Nederlandse vertaling van hun zes pamfletten op Traces of War. Ze zijn allemaal de moeite waard om te lezen.
[2] In hun zesde pamflet houden ze oproep voor een nieuw intellectueel Europa. Ze vechten voor vrijheid van meningsuiting, vrijheid van godsdienst, bescherming van de individuele burger tegen willekeurige acties van criminele staatsorganen… “Voor vrijheid en eer”.
[3] Martin Buber, A land of two people, 2005 (1983), University of Chicago Press, 9780226839288
Brief aan Gandhi (1939) - zie deze PDF
[4] Zij was voorstander van een binationale staat. Hannah Arendt, Zionism Reconsidered, 1944, Zie de tekst in Triplemapersand
Hannah Arendt, Joodse essays, 2008, Atlas, 9789045000565
[5] Simone Weil, Verworteling, Ijzer, 2022 (1949), 9789086842551.
[6] David Grossman, De prijs die we betalen, Cossee, 2023, 9789464521399
[7] Ilan Pappé, Ten myths about Israel, Verso, 2017, 9781786630193
Ilan Pappé, Ethnic Cleansing Of Palestine, Oneworldpublications, 2007, 9781851685554
Ilan Pappé, The Biggest Prison on Earth, Oneworldpublications, 2019, 9781786073419
[8] Hanan Ashrawi, Deze kant van de vrede. Memoires. Meulenhoff, (1995)
[9] Raja Shehadeh, Language of War, Language of Peace: Palestine, Israel and the Search for Justice, boeiend boekje over taal. Sluit aan bij de bijdrage Tegen de tweestatenoplossing.
Raja Shehadeh,Palestinian Walks Notes Vanish Landscape, Profile Books, 2008, 9781861978998 Zes tochten door de heuvels rond Ramallah (1978-2006) laten zien hoe Israëls nederzettingen, wegen en muur een eeuwenoud cultuurlandschap – én het innerlijk landschap van de schrijver – stukje bij beetje wegvreten.
[10] Aziz Abu Sarah, How Peace Can Persevere, TED-podcast, 2024 (hier vind je de transcriptie)
[11] Zie ook: “Feminism in Israel | ‘There is a place for everyone in this feminist struggle for life’: an interview with Samah Salaime”, in Fathom Journal
