NA VIER JAREN is president Trump weer van weggeweest. Mij stuit hij tegen de borst. Ik lust de man en zijn politiek niet. Niet omdat ik zijn Mussoliniaanse stijl niet lust. Niet omdat ik het oneens ben met vele van zijn politieke opvattingen. Dat alles is niet doorslaggevend. Ik moet Trump niet omdat hij een autoritair politicus is. En hij is er nog fier op ook. Hij maakt geen geheim van zijn voorkeur voor autoritaire regimes: President Putin (Rusland) is een ‘slimme gast’, President Xi (China) is een briljant man, Viktor Orban (Hongarije) is “een van de sterkste leiders ter wereld”, enzovoort [1] . Autoritair staat recht tegenover democratisch. Vandaar mijn afkeer.

Dictator

Trump heeft een quote geretweet van de Italiaanse fascistische leider Mussolini: “Het is beter om één dag als een leeuw te leven, dan 100 jaar als een schaap.” En dat is precies wat Trump zal doen. De bekendste belofte van Trump voor zijn terugkeer naar het Witte Huis is zijn uitspraak dat hij “enkel op dag één” een dictator zal zijn. Het klinkt grappig, slechts één dag, maar dat is het niet. Trump komt nu veel beter voorbereid dan in 2016. Als hij op 20 januari 2025 terugkeert naar het Witte Huis, zal hij zijn eigen mensen meenemen, een duidelijk plan hebben en geen interne tegenstand dulden, laat staan ondervinden. Ken Bensinger, verslaggever van de New York Times, zegt dat de rechtse denktank, America First Policy Institute (AFPI) en een van de belangrijkste inhoudelijke partners van Trump, bijna 300 uitvoeringsbesluiten klaar heeft liggen om ondertekend te worden. [2] Trump zal maatregelen treffen die door de enen op afschuw zullen worden onthaald, door de anderen op gejuich. Een zaak is zeker: de revolutie die Trump zal ontketenen zal ongezien zijn.

“Net als de dictators en autocraten die hij bewondert, wil Donald Trump verkiezingen die hij nooit verliest, een presidentschap zonder wetten, een rechterlijke macht en ambtenarenapparaat die ondergeschikt zijn aan de uitvoerende macht en een politie en leger die klaar staan om elke oppositie te onderdrukken. En hij zal alle middelen gebruiken die hij kan vinden om die kant op te gaan.” [3] 
Trump is snugger. Hij gaat niet te werk als de Spaanse putschist Tejero die het Spaanse parlement bestormde en alle afgevaardigden in gijzeling nam. Dat is zo flagrant een antidemocratische daad dat het op haast alle banken een onmiddellijke afkeuring kreeg. Dat doe je niet (meer) in 1981. Trump gebruikt democratische verkiezingen om aan de macht te komen. Vergeet niet: hij won zowel de verkiezingen (aantal kiesmannen) als de ‘popular vote’ (aantal voorkeursstemmen). Eens in het Witte Huis zal Trump, zoals Viktor Orban in Hongarije, de democratie uithollen en de macht verstevigen door bestuurlijke maatregelen. Bijvoorbeeld [4] :

• Aantasting van de rechterlijke macht (CNN)
• Beperkingen op de persvrijheid (The conversation en NYT)
• Verzwakking van de verkiezingsintegriteit (Newsweek)
• Beperking van de academische vrijheid (Agenda47)
• De uitbouw van een Trumpgezinde administratie (Schedule F plan)
• Amnestie voor de opstandelingen van 6 januari 2020 (NBC News)

En Trump zal dit allemaal doen onder het mom van de verdere uitbouw van de democratie [5], [6] 

Trump vertegenwoordigt een waardensysteem dat totaal anders is dan het mijne.

Enfin, ik sta echt ver van Trump af. Ik zie mezelf ook nooit op zo iemand stemmen [7]. Nogmaals: niet zozeer omdat ik niet akkoord ga met veel van zijn voorstellen, maar omdat Trump een waardensysteem vertegenwoordigt, dat totaal anders is dan het mijne. In de woorden van David Brooks, een columnist van de New York Times:  “(…) het is niet voldoende om te zeggen dat Trump een bende moreel betwistbare mensen naar de macht leidt. Het is dat het Trumpisme een alternatief waardesysteem vertegenwoordigt. De mensen die ik als rechtschapen en bewonderenswaardig beschouw, zien MAGA als moreel schandelijk, en de mensen die ik als corrupt en egoïstisch beschouw, ziet MAGA als heroïsch. Het cruciale onderscheid is dat sommigen van ons een institutionele mindset hebben, terwijl de mindset van MAGA anti-institutioneel is.” Dat Trump nog steeds weigert de overwinning van Biden in 2016 te erkennen (“I’m a very proud election denier”), het feit dat hij de opstandelingen van het Capitool in 2016 ‘helden’ noemt en amnestie gaat verlenen,  … zijn voorbeelden van diens anti-institutionele, antidemocratische denkwijze [8]. 

De basisopvatting voor democratie is niet bijvoorbeeld het meerderheidsprincipe (nvpv: deze opvatting heet de formele opvatting): een parlement kan bijvoorbeeld nooit kiezen om binnen zijn landsgrenzen de joden uit te roeien. Het argument daartegenover is de menselijke waardigheid (materiële opvatting) [9]. Dat ik wil vechten voor de democratie, heeft alles te maken met het feit dat de democratie voortvloeit uit het respect voor de menselijke waardigheid. De grondslag van het politiek ordeningssysteem dat we democratie noemen, is het wezen van de mens. Deze grondslag wordt vertaald in formele politieke structuren. 

Democratie

Democratie is een boeiend iets. Het kan politici aan de macht brengen die feitelijk antidemocratisch, autoritair zijn. Dit brengt een spanning aan het licht tussen de twee vormgevende principes van de democratie [10] :

• de rule-of-law: een staatsvorm die het recht als hoogste gezag handhaaft. Dit houdt scheiding der machten in, fundamentele mensenrechten, de vrijheid van het individu (liberalisme), … Alle mensen zijn gelijk. Dergelijke rechtsstaat staat tegenover een politiestaat of machtsstaat.
• de volkssoevereiniteit: het volk (als geheel) vormt het hoogste gezag, de soevereiniteit, van de staat. Een volk bestuurt zichzelf. Hieruit vloeit onder meer de democratische vormgeving van de staat: verkiezingen, meerderheidsprincipe, … 

Verkiezingen zijn slechts een detail in de democratie

Zorgen dat de democratie zich kan wapenen tegen autoritaire machtswellustelingen gaat dus over veel meer dan verkiezingen. Als hyperbool: verkiezingen zijn slechts een detail in de democratie. 

Als we over de institutionele verdediging van de democratie spreken [11], zie ik twee elementen die verbonden zijn met de twee genoemde vormgevende principes en die ik zie als essentiële fundamenten van democratische procedures en instellingen: zelfrepresentatie en zelfcorrectie. [12] 

a. Zelfrepresentatie

Over de nood aan zelfrepresentatie heb ik al meermaals geschreven. Waarom is dit fundament zo belangrijk? [13] Democratie zit verankerd in wat de mens is. Individuen zijn de constituerende monades van de samenleving. Bij hen vertrekt het samenleven. Wij moeten structuren op poten zetten die het samenleven van duizenden constituerende individuen mogelijk maakt. 

De representatieve democratie zoals wij ze kennen is een vorm van overheidsbestuur waarbij burgers het beslissingsrecht over maatschappelijke issues overdragen aan een gekozen volksvertegenwoordiging. Bij representatieve verkiezingen draag je echter niet alleen een volmacht over om in jouw naam beslissingen te nemen. Waar weinig of geen aandacht aan wordt besteed is dat er van uitgegaan wordt dat je tevens iets anders overdraagt wat eigenlijk niet kan worden overgedragen: het moreel oordeel. Beslissingen, dus ook politieke beslissingen, zijn altijd morele beslissingen. 

Politici treden bij het nemen van beslissingen op als het moreel kompas, of beter gezegd in plaats van het moreel kompas van de burger(s). Ze doen alsof ze het gebruiksrecht hebben van mijn moreel kompas. Maar dat kompas resideert nog altijd in mij en in elk van de individuele burgers. Vroeger, in tijden van verzuiling, was dat geen probleem: ik was socialist, liberaal, katholiek, communist … en ik volgde wat ‘de leiding’ zei. We waren volgzamer. Dat is sterk verminderd. Vele burgers zijn 'geëmancipeerd’. We worden ons bewust van ons moreel kompas. Ieder van ons kan beslissingen die politici nemen altijd beoordelen en we durven voor onze (morele) mening uitkomen. Soms nemen politici beslissingen waar ik absoluut niet akkoord mee ga of ze vertikken het om beslissingen te nemen waarvan ik vind dat ze absoluut moeten genomen worden. Dat op zich is geen ramp. Het wordt een ramp omdat er geen institutionele wegen zijn waarlangs ik uiting kan geven aan mijn ongenoegen over dergelijke beslissingen of waarlangs ik het gebruiksrecht van mijn moreel kompas ten volle kan ontplooien. Vroeg of laat leidt tot frustraties en fricties. Zeggen dat je foute beslissingen bij de volgende verkiezingen kan rechtzetten door de betrokken politici af te straffen, helpt absoluut niet.  Dat is een rad voor de ogen draaien van de burgers. Het gewicht van verkiezingen wordt hier schromelijk overroepen.

We hebben nood aan democratische structuren die elke burger de mogelijkheid biedt om op eender welk moment en op eigen initiatief met het persoonlijk moreel vermogen in het ‘strijdperk’ te stappen en op zoek te gaan naar andere burgers die over een bepaald issue net zo denken als jijzelf. Samen ga je dan op zoek naar een meerderheid. 

Zelfrepresentatie  - de mogelijkheid tot het politiek en maatschappelijk inzetten van het eigen moreel kompas – vormt de start van de democratie.

b. Het vermogen tot zelfcorrectie

Democratie is een permanent experiment. Er bestaat niet zoiets als De Ideale Staat. Het utopisch denken is uiteraard boeiend om wegen te beschrijven, om inzichten aan te brengen maar een utopie kan nooit finale samenlevingen beschrijven. Met een democratie zijn we voortdurend onderweg. Alle democratische beslissingen zijn noodzakelijk en steevast herroepbaar. Dat is de ‘natuurstaat’ van de democratie. 

Een democratie kan genomen beslissingen altijd terugschroeven, uitbreiden, verfijnen … 

Een democratie kan genomen beslissingen altijd terugschroeven, uitbreiden, verfijnen …  Dit vermogen tot zelfcorrectie is een pijler van de democratische staat. [14] Democratische instellingen, procedures moeten deze zelfcorrectie waarborgen. Dit veronderstelt onder meer het waarborgen van een permanente evaluatie en debat, wat dan weer een vrij geestesleven veronderstelt (vrije meningsvorming en -uiting), wat ook onderdelen zijn van de zelfrepresentatie, enzovoort.

Zo kan ik me inbeelden dat een democratie op een bepaald ogenblik, bijvoorbeeld in tijden van crisis, kiest voor volmachten of voor één persoon om orde op zaken te stellen. Ik zelf zou daar niet voor stemmen, maar ik ben maar één van de zovele stemmen. Maar het geven van volmachten of het benoemen van een autoritair persoon is op zich geen anti-democratisch maatregel, zolang de zelfcorrectie wordt behouden. 

Hier komt het andere fundament aan het werk: zelfcorrectie gaat hand in hand met zelfrepresentatie. Dat garandeert immers dat een zelfcorrectie kan worden geïnitieerd door andere mensen dan zij die heersen. Om op ons voorbeeld verder te gaan: burgers kunnen altijd, bijvoorbeeld via een terugroeping of recall, volmachten afschaffen of de autoritaire leider ter orde roepen. [15] 

Trump doet sterk beroep op de zelfrepresentatie (silent majority) om aan de macht te komen. Maar onder geen enkel beding zal hij de zelfcorrectie verdedigen. Hij verwierp zelfs de uitslag van de verkiezingen.

Ten slotte

Zelfrepresentatie en zelfcorrectie zijn de twee dragende pijlers van onze democratie. Ons politiek systeem dient deze twee pijlers met hoogdringendheid in te stellen en te garanderen. We hebben dringend nood aan instellingen die de zelfrepresentatie en de zelfcorrectie diep in onze samenleving verankeren. 
En met verankeren durf ik ver gaan. Er bestaan mijns inziens geen ondemocratische beslissingen, op twee na. Het afschaffen van (een van) beide pijlers mag wat mij betreft door de democratie verboden worden. Voor alle duidelijkheid en aarzelend: ik ben geen voorstander van het verbieden van politieke partijen die pleiten voor het afschaffen van onze twee fundamenten, wel pleit ik voor het verbieden van het afschaffen ervan. De rule-of-law moet hier zijn cruciale rol spelen. 

De verkiezing van Trump is voor een groot deel te wijten aan een krachtig en grotendeels onuitgesproken gevoel van ongelijkheid tussen groepen (de elite en de non-elite, de have’s en have-not’s, de wegdeemsterende middenklasse en de rijken…). MAGA sloeg sterk aan bij groepen die geloven dat hun positie een generatie geleden beter was. Deze ongelijkheid wordt door hen als oneerlijk aangevoeld, de kloof wordt steeds groter en, belangrijk, ze voelen zich  machteloos. Ze hadden geen of weinig wegen om daar iets aan te doen. Tot nu. De verkiezing van Trump is een soort wraak van deze non-elite. Daarbovenop komen nog de wraakgevoelens van Trump [19].

Onze democratie staat onder vuur. En dat is niet Trump zijn fout. Integendeel: Trump heeft op een aantal punten gelijk. De politieke elite heeft jarenlang de emancipatie van de ‘gewone burger’ en de gevolgen daarvan, genegeerd of onderschat [16]. Dit resulteerde in een dalend vertrouwen in de democratische instellingen [17]. Dat is rampzalig en bereidde de weg voor autoritaire leiders. Dat is waar Trump, Orban, et.al. handig op inspelen. En eens zij aan de macht zijn, zijn ze moeilijk weg te krijgen [18]. 

“Wat betekent dit allemaal voor de manier waarop het presidentschap van Trump zal verlopen? Zal hij op de ongelijkheid die zijn aanhangers voelen, reageren door maatregelen te nemen om die ongelijkheid te verminderen en zo een meer verenigd land te creëren? Of zal hij besluiten dat het de verdeeldheid zelf is die hem aan de macht heeft gebracht, en de ongelijkheid dus zijn politieke kracht is? In dat geval, als zijn persoonlijke ambitie het wint van zijn mandaat, belooft dat niet veel goeds voor de komende vier jaar in Amerika.” [20]. Ik vrees het laatste. Trump zal de democratie niet afschaffen. Hij zal deze wel uithollen, verminderen om zijn machtspositie te bestendigen. Dit kan (zal) gebeuren omdat de huidige, traditionele elite heeft nagelaten om onze politieke systemen zo uit te bouwen dat ze recht doet aan de voortschrijdende emancipatie van de burgers. Dit is zo in de USA en dit is zo in de meeste Europese staten. 

En ik vrees nog voor het daaropvolgende scenario: na de wraak van de huidige Trumpiaanse ‘non-elite’, zullen we de  wraak van de ‘traditionele elite’ krijgen. Na het verdwijnen van het Trumpisme komt de traditionele elite terug aan de macht en zullen noodzakelijke en dringende democratische vernieuwingen on hold worden gezet of niet worden opgestart, onder het mom: “Democratie? Je ziet wel wat ervan komt als je ‘het volk’ laat doen.” Hopelijk vergis ik mij.

Nog even dit

In het artikel “Opmars van de antidemocratie” in De Groene Amsterdammer (13 september 2017) beschrijft Casper Thomas het boek It Can’t Happen Here, een voorspellende roman van Nobelprijswinnaar Sinclair Lewis uit 1935. Ik kan dit boek en dit artikel niet onvermeld laten. In deze roman beschrijft Lewis hoe kwetsbaar de liberale democratie is. Je valt in van de ene verbazing in de andere. Het artikel begint als volgt:

*******

Het artikel werd overigens opgenomen in een boeiend boek: Jaap Tielbeke (ed.), 18 klassiekers om het heden te begrijpen, 2018, AUP, 9789462989726 

**********************

Vermelde boeken zijn uiteraard te verkrijgen via Barbóék en de betere boekhandels.

**********************